Od autora: Od autora: Opublikowano w skrótach pod tytułem „Poradnictwo psychologiczne w wychowaniu – główny warunek humanizacji procesu edukacyjnego” W zbiorze: „Wyniki XX wiek: humanizacja edukacji - problemy i perspektywy: Zbiór doniesień naukowych międzynarodowej konferencji naukowo-metodycznej / pod red. wyd. A.P. Smantsera, E.E. Semenov. o godzinie 3:00 - Witebsk: IPKiPRRiSO, 1998.-Część 1. -146 s. 19-20 maja 1998. Autorzy Witebsk: Gusakovsky V.E., psycholog, dr, nauczający i superwizujący analityk transakcyjny Europejskiego Stowarzyszenia AT, Sokovnina M.S., psycholog, członek pełnoprawny Europejskiego Stowarzyszenia AT. Celem tej pracy jest wymienienie i krótko opisać główne podejścia do skutecznego poradnictwa psychologicznego w systemie edukacji, aby psycholog-konsultant mógł je wykorzystać do dalszego samodzielnego rozwoju. Poradnictwo w edukacji może być prowadzone w różnych obszarach: doradzanie dzieciom w ich problemach (czyli tym, co same). doświadczenie jako własny problem), rodzice, nauczyciele i wychowawcy, gdy borykają się z problemami nauczania i wychowania dzieci lub problemami w relacjach z dziećmi, administracja w kwestiach organizacyjnych. Warunki efektywnej pracy psychologa-konsultanta.1. Psycholog-konsultant w pierwszej kolejności musi określić swoje preferencje i granice kompetencji zawodowych – ze względu na wiek i grupy społeczne, z którymi pracuje, oraz charakter problemów, z jakimi się podejmuje. Oznacza to, że często lepiej jest ograniczyć się do jednego obszaru doradztwa i doskonalenia się w nim, niż ulegać żądaniom administracji dotyczącym objęcia wszystkich sekcji pracy lub własnemu pragnieniu bycia doskonałym i wykonując złą pracę, otrzymać naganę od innych i od siebie. Są oczywiście psycholodzy, którzy z równą skutecznością są w stanie objąć kilka obszarów poradnictwa, inni stopniowo poszerzają zakres swojego doświadczenia. Dlatego ważne jest, aby określić obszary swojej działalności - czy będą to problemy rozwoju intelektualnego, czy osobistego i z jaką kategorią klientów współpracujesz.2. Określenie przez konsultanta jego odpowiedzialności zawodowej i jej granic (za co konsultant jest odpowiedzialny, a za co nie może być odpowiedzialny) oraz sformułowanie jego obowiązków wobec klientów (konsultantów). Pozwoli to psychologowi-konsultantowi zadbać o bezpieczeństwo klientów, własne bezpieczeństwo (w tym także pod względem prawnym) oraz uniknąć skarg i nieporozumień. Zasady etyczne służące do określenia poziomu odpowiedzialności są opisane w literaturze i obecne w kodeksach zawodowych niektórych stowarzyszeń psychologicznych.3. Właściwe budowanie relacji zawodowych. Często spotykane są tu dwa problemy: Pierwszy z nich leży w trójkącie relacji: psycholog, administracja, doradcy (nauczyciele, dzieci lub rodzice). Oczekiwania administracji wobec psychologa co do wyników jego pracy, kierunku jego pracy i publikacji wyników mogą odbiegać od wymogów etyki zawodowej lub od tego, co poradzony chce osiągnąć współpracując z psychologiem. Rozbieżności te należy rozstrzygnąć już na wstępnym etapie pracy. Drugim problemem jest częste mylenie ról i funkcji. Relacje należy budować w taki sposób, aby role się ze sobą nie mieszały. W przeciwnym razie mogą wystąpić komplikacje w relacjach interpersonalnych samego konsultanta i spadnie efektywność jego pracy. Na przykład dziecko konsultanta nie powinno przebywać ani uczyć się w tej samej instytucji, w której pracuje konsultant (mieszanie ról rodzica i pracownika). Pracownicy placówki nie powinni korzystać z usług konsultanta w celu rozwiązywania problemów osobistych, które nie są ujęte w zatwierdzonym programie pracy psychologa. Głęboka praca osobista stymulująca relacjeprzeniesienia nie należy przeprowadzać w przypadku tych pracowników, z którymi konsultant pozostaje w stałym stosunku pracy (łączenie relacji współpracownik-współpracownik i rodzic-dziecko). Jeżeli psycholog doradza jednej ze skonfrontowanych stron, to nie może być jednocześnie konsultantem drugiej strony. Przykładowo psycholog konsultujący się z rodzicem, który ma konflikt z nastolatkiem, nie może sam być konsultantem nastolatka i odwrotnie – jeśli konsultuje się z nastolatkiem, nie może doradzać rodzicowi – w takich przypadkach potrzebny jest drugi konsultant. Jeśli psycholog będzie doradzał administracji w kwestiach pracy z zespołem, wówczas zespół będzie postrzegał go jako wchodzącego do administracji, a efektywność jego pracy z członkami zespołu będzie niska, jeśli nie zredukowana do zera. Psycholog nie powinien także zajmować w instytucji określonych stanowisk publicznych (np. związkowca), gdyż funkcje tych dwóch ról będą ze sobą sprzeczne. Wymogi prawidłowego budowania relacji wprowadzają ograniczenia. a czasami potrzeba wewnętrznego wysiłku, aby rozpoznać ich konieczność i zaakceptować.4. Kompetentne uzasadnienie prawne prowadzonych prac. Polega to przede wszystkim na tym, że zgodnie z obowiązującymi przepisami i regulacjami psycholog może zajmować się poradnictwem, korektą psychologiczną, a nie psychoterapią, którą obecnie może wykonywać wyłącznie lekarz. Psycholog nie może zatem nazywać swojej pracy psychoterapią, nie może przeprowadzać interwencji psychoterapeutycznej, a także musi odrzucać do pracy z nim pacjentów z problemami psychicznymi, czyli musi pracować z osobami zdrowymi psychicznie w sensie medycznym (co, z kolei wymaga znajomości psychiatrii, aby zidentyfikować tego typu klientów i odmówić pracy z nimi *) poważne5). Psycholog-konsultant musi okresowo poddać się terapii swoich problemów, uzyskać poradę, uzyskać superwizję swojej pracy od specjalistów o wyższych kwalifikacjach, uczestniczyć w treningach rozwoju osobistego. Rozwiązywanie własnych problemów jest kluczem do skutecznego pomagania innym w rozwiązywaniu podobnych problemów. Jeśli osobisty problem konsultanta nie zostanie rozwiązany, istnieje duże prawdopodobieństwo, że nie będzie on w stanie pomóc klientowi z podobnym problemem Przed rozpoczęciem pracy, gdy klient (dorosły, dziecko) zgłosi swój problemu, istotne jest ustalenie, czy dotyczy on obszaru kompetencji zawodowych psychologa. Przede wszystkim oddziel aspekt medyczny od osobistego. Możliwe, że problem, którego doświadcza dziecko lub osoba dorosła, zależy od stanu jego zdrowia. Na przykład niezwykle typowe dla dzieci w wieku przedszkolnym są problemy w zachowaniu, reakcjach emocjonalnych i nauce związane z konsekwencjami traumy porodowej. Problemy te występują także wśród dzieci w wieku szkolnym, nawet wśród uczniów szkół średnich. Dlatego psycholog musi znać przejawy konsekwencji traumy porodowej. Powinien zalecić rodzicom takiego dziecka poddanie się badaniom lekarskim i, w razie potrzeby, leczeniu. Tylko równolegle z opieką medyczną sensowne jest udzielanie zaleceń psychologicznych dotyczących rozwoju osobistego i intelektualnego dziecka. Niepowodzenie w nauce może wiązać się również z częstymi przeziębieniami, słabym wzrokiem itp. Ważne jest, aby się tego dowiedzieć. czy u dziecka lub osoby dorosłej występują poważne problemy zdrowotne i wziąć to pod uwagę w pracy. Decydując, czy problem odpowiada obszarowi jego kompetencji zawodowych, psycholog może zalecić klientowi kontakt z innym konsultantem, który posiada niezbędne środki. doświadczenia w tej dziedzinie, ewentualnie psychiatra, odmówić*) Uwaga. Obecnie praktyka i ustawodawstwo uległy zmianie i są bardziej wierne psychoterapeutycznej pracy psychologa. Psycholog nie może nazwać siebie psychoterapeutą, ale może to wykorzystać w swojej pracymetod psychoterapeutycznych w określonych granicach Sam proces poradnictwa składa się z etapów spełniających określone funkcje: 1. Wyjaśnienie problemu. Celem tego etapu jest doprowadzenie do prawidłowego sformułowania problemu na podstawie reklamacji lub sumy reklamacji przedstawionych przez Klienta. „Wyjaśnienie problemu” powinno nastąpić nie tylko z samym konsultantem, ale także z doradcą. Oznacza to, że celem jest tutaj nie tylko zrozumienie problemu klienta przez konsultanta, ale także osiągnięcie przez klienta postępu w zrozumieniu jego problemu w takim stopniu, aby możliwa była z nim praca. Jeśli problem nie zostanie jasno sformułowany, praca z nim będzie nieskuteczna.2. Formułowanie celu pracy. Formułowanie problemu jest zazwyczaj negatywne (np. nie potrafię..., nie potrafię..., mam złe oceny..., nie wiem jak rozwiązać problem... itp.). Sformułowanie celu pracy i jego akceptacja przez Klienta jest ważnym etapem pracy, ponieważ od niego zależy, czym dokładnie zostanie wypełniona uwolniona przestrzeń psychologiczna (np. zamiast palić, nawiążę bliskie relacje z przyjaciółmi). Negatywne stwierdzenia dotyczące celów nie działają.3. Centralna część pracy. Właśnie tym zajmuje się psycholog-konsultant, aby pomóc klientowi rozwiązać problem. Pod względem treści i charakteru stosowanych technik może być różny, w zależności od tego, jaki kierunek psychologiczny wyznaje psycholog, na przykład analiza transakcyjna, psychoanaliza, terapia Gestalt itp. W każdym razie, niezależnie od preferowanego kierunku, konsultant opiera się na technikach, które aktywują i wykorzystują tę część osobowości, która jest odpowiedzialna za rozwiązanie problemu w zgodzie z istniejącą rzeczywistością, co w analizie transakcyjnej nazywa się „stanem ego dorosłego”. ”4. Podsumowanie pracy i otrzymanie informacji zwrotnej. Celem tego etapu jest uzyskanie tego, co w psychologii Gestalt nazywa się „dopełnieniem obrazu”. Merytorycznie obejmuje: - zadbanie o to, aby praca i sytuacja spotkania z psychologiem była dla klienta kompletna (czyli uzyskał poczucie psychologicznego spełnienia). Jeśli nie ma kompletności, podejmij działania, aby ją osiągnąć - wzmocnij ją. utrwalić wynik pracy poprzez sformułowanie wyników przez klienta, - wyznaczyć cele na przyszłość, jeśli klient przechodzi serię konsultacji, - konsultant otrzymuje informację zwrotną na temat swojej pracy, aby mieć materiał do jej ulepszenia, oraz unikaj także fantazji na temat tego, co przydarzyło się klientowi podczas sesji, - nie dawaj klientowi możliwości zignorowania jego sukcesów w pracy psychologicznej („wymień przynajmniej trzy momenty, które były dla Ciebie dzisiaj pozytywne…”). funkcja może występować na wszystkich etapach pracy. Systematyczne podejście do poradnictwa w zakresie problemów psychologicznych dzieci. Problemy psychiczne u dzieci mogą objawiać się zaburzeniami zachowania, sfery emocjonalnej, fizjologii, procesów myślowych lub dowolną kombinacją tych czynników. Wszystkie problemy należy oczywiście rozpatrywać pod kątem zgodności z poziomem rozwoju dziecka w jego wieku. prezentowane przez dzieci, jak omówiono w [7], można podzielić na 3 główne grupy: - problemy indywidualne dziecka, - problemy systemu rodzinnego, - problemy społeczno-kulturowe. Ponadto wydarzenia życiowe takie jak śmierć bliskich, choroby i nieszczęścia wprowadzają w życie człowieka element nieprzewidywalny. Zainteresowanie psychologa jakąkolwiek grupą problemów determinuje wybór stosowanych metod i nie powinno wykluczać innych grup problemów. Trudności doświadczane przez dzieci dzielą się zazwyczaj na sześć głównych kategorii [7]: 1. Opóźnienia w rozwoju Dzieci przechodzą przez pewne etapy rozwoju w kierunku autonomicznej dorosłości. Ten proces rozwojowy może zostać zakłócony przez stres, niekorzystne warunki środowiskowe lub nieodpowiednie rodzicielstwo wspierające rozwijające się zdolności dzieci. Jeśli tozdarza się, że dziecko może utknąć na pewnym etapie rozwoju lub go pominąć. Może to spowodować, że dziecko nie rozwinie pewnych zdolności, szczególnie jeśli niekorzystny wpływ wystąpi w szczególnym „wrażliwym okresie” życia dziecka. Rozważana kategoria odnosi się przede wszystkim do zespołu indywidualnych problemów dziecka, nawet jeśli jest to spowodowane względami społeczno-kulturowymi. Czteroletnia dziewczynka po wejściu do przedszkola nie wypuściła matki i płakała całymi dniami, gdy ta została, lub nie opuszczała nauczyciela, nie uczestnicząc w dziecięcych zabawach. Dziewczynka wychowała się na farmie, gdzie nie było innych dzieci w podobnym wieku i nie rozwinęła w sobie odpowiednich dla tego wieku umiejętności komunikacyjnych. Kilka indywidualnych sesji z psychologiem i jego wsparcie w wejściu dziewczynki do grupy pomogło rozwiązać problem.2. Trauma psychiczna (przewlekła lub ostra) W analizie transakcyjnej problemy dzieci opisywane są w kategoriach decyzji podejmowanych przez dziecko jako reakcja na niekorzystne warunki wychowawcze i wpływ rodziców. Podjąwszy destrukcyjną decyzję (np. „nie być dzieckiem”), fizjologicznie zdrowe dziecko przeżywa traumę, ponieważ jest zmuszone zrezygnować z części swoich możliwości, aby przetrwać w rodzinie i zachować miłość rodzicielską. 7-letnia dziewczynka została skierowana do psychologa z powodu zachowań maniakalnych. W gabinecie biegała po pokoju, wpadając na meble, upadła na podłogę, fantazjowała, że ​​otaczają ją potwory i że jej matka zniknęła na zawsze. W rozmowie z matką okazało się, że dowiedziała się o niewierności męża, gdy dziewczynka miała kilka tygodni, po rodzinnych scenach odkrywania szczegółów zdrady, matka kilkakrotnie wychodziła z domu, zostawiając córkę samą przez długi czas. Terapia obejmowała zabawę z dzieckiem, w tym karmienie smoczka, kiedy dziewczynka tego chciała. Po pewnym czasie zachowanie maniakalne zostało przezwyciężone. Trauma może być również ostra (na przykład wykorzystywanie seksualne) i powodować utrwalenie stanu dziecka, co patologicznie wpływa na normalny rozwój dziecka. 11-letnia dziewczynka była przez niego wykorzystywana seksualnie, gdy przebywała w domu wujka. Szczegóły molestowania wyszły na jaw podczas wizyty dziewczynki u lekarza z powodu infekcji pochwy. Z dziewczynką przeprowadzono pracę psychologiczną w formie terapii zabawą oraz pracę wyjaśniającą z resztą rodziny. Na podstawie materiałów sprawy wszczęto także śledztwo. Traumy psychiczne należą do kategorii indywidualnych problemów dziecka, choć w oczywisty sposób mają podłoże procesowe. miało miejsce w rodzinie.3. Patologia w systemie rodzinnym Wpływ zdarzeń zachodzących w rodzinie na jej członków został udowodniony eksperymentalnie, dlatego dzieci reagują wymiernymi zmianami fizjologicznymi na doświadczający rodziny stres. Na przykład konflikt w rodzinie może spowodować zauważalną zmianę w składzie krwi dzieci. Problemy dziecka w tej kategorii mogą odzwierciedlać problemy związku małżeńskiego jego rodziców. Często takie objawy są wołaniem o pomoc ze strony dzieci, które wzięły na siebie przytłaczający ciężar opieki nad własnymi rodzicami. Kiedy dziecko dowiaduje się, że rodzic szukał bardziej kompetentnej pomocy, może porzucić przedwczesną rolę rodzicielską i nadal się rozwijać. odpowiednie umiejętności Przykład: 9-letni chłopiec został skierowany do psychologa z powodu zaległości w szkole. W formie terapii zabawą stało się jasne, że chciałby uratować matkę przed depresją. w którym była. Psychologowi udało się przekonać chłopca w zabawny sposób. żeby on zaopiekował się matką, a chłopiec mógł zająć się sprawami dzieci. W tym samym czasie rozpoczęto terapię indywidualną z mamą chłopca. Wyniki w nauce chłopca uległy poprawie.4. Zmiany w składzie rodziny: Kiedy rodzice rozwodzą się lub opuszczają dom, rodzi się rodzeństwo lub rodzina przejmuje opiekę nad starszymi krewnymi, w systemie rodzinnym zachodzą istotne zmiany i dziecko musi dostosować się do nowej struktury rodziny. Często, jeśli nie ma wystarczającego wsparcia dla tych zmian, u dziecka rozwiną się objawy i dysfunkcje w odpowiedzi na stres.regresja wieku. W tym przypadku objawy te występują częściej. dlaczego trudności w systemie rodzinnym stają się głównym problemem w centrum uwagi Przykład. Po rozwodzie rodziców i opuszczeniu rodziny przez ojca, chłopiec cofnął się do tego stopnia, że ​​zaczął nosić spodnie. Podczas terapii zabawowej okazało się, że był to wyraz jego złości na ojca, którym był chłopiec zakaz pokazywania się w domu. Dopełnienie żałoby po utracie regularnego kontaktu z ojcem, w tym uczestnictwo rodziny w końcowych etapach terapii, pomogło rozwiązać problem.5. Problemy społeczno-kulturowe: Czasami problemy dzieci są spowodowane warunkami społeczno-kulturowymi, w których dorastały, i różnicami w stosunku do warunków panujących w instytucjach edukacyjnych, takich jak szkoły. W takim przypadku dzieci często nie potrzebują poradnictwa ani leczenia, co tylko je jeszcze bardziej „patologizuje”. W tym przypadku konieczne jest informowanie rodziców i wychowawców o normalnych procesach rozwoju dziecka. Wiele problemów wynikających z różnic społeczno-kulturowych nie poświęcono jeszcze wystarczającej uwagi, na przykład: uzdolnione dzieci rodziców o niskim poziomie wykształcenia i ekonomii, dziewczęta opierające się tradycyjnie zorganizowanym małżeństwom, trudności imigrantów w drugim pokoleniu. Należy wziąć pod uwagę zarówno wyraźne różnice kulturowe (takie jak narodowość), jak i subtelne różnice kulturowe (takie jak tradycje religijne). Przykład. Podczas badań lekarskich trzyletniej dziewczynki stwierdzono na jej ciele liczne ślady pobicia, których rodzice nie potrafili w zadowalający sposób wytłumaczyć. Po długotrwałej terapii rodzinnej okazało się, że rodzice akceptowali to ze względów religijnych. że dziewczyna w grze mówi o sobie jako o „manifestacji diabła”, którego trzeba z niej „wybić”. Po długiej pracy wyjaśniającej z rodzicami, że jest to naturalny etap rozwoju dziecka, udało im się zmienić swoje przekonania.6. Zaburzenia adaptacyjne: Kategoria ta odnosi się do problemów psychicznych dzieci wynikających z urazów lub zdarzeń o charakterze niepsychologicznym, takich jak choroby, wypadki, niepełnosprawność umysłowa lub fizyczna, a także skutków katastrof, takich jak wojny lub klęski żywiołowe. Praca psychologa sprowadza się do pomocy w zmianie nastawienia dziecka do tego, co się wydarzyło. Przykład. Dziewięcioletnia dziewczynka odmówiła przyjmowania zastrzyków potrzebnych w leczeniu cukrzycy. W indywidualnej pracy z psychologiem stało się jasne. że uważa chorobę za karę za to. że jest „zła”. Dziewczynie udało się podjąć nową decyzję: „Jestem grzeczną dziewczynką, która potrzebuje szczególnej opieki zdrowotnej” i kontynuowała leczenie cukrzycy. Formy pracy z problemami dziecka.1. Indywidualna praca psychologa z dzieckiem Zalety: W krótkim czasie dziecko może zbudować zaufanie do psychologa i zyskać skupioną uwagę. Dziecko nie musi zwracać uwagi na nikogo innego niż psychologa i łatwiej jest przyjąć pomoc. Psychologowi łatwiej jest pracować z fantazjami dziecka bez ingerencji „świadków” w ich sprzeczne punkty widzenia. Dysfunkcyjne relacje z rodzicami można rozwiązać. Wysłanie dziecka do psychologa może być jedyną opcją, jaką rodzic akceptuje w przypadku rozbitego systemu rodzinnego. Wady: Poradnictwo indywidualne może odtworzyć ten sam zamknięty system, który istnieje w rodzinie. Zmiana tylko jednej części może nie mieć takiego wpływu na system rodzinny, jak gdyby zaangażowana była cała rodzina. Spotkanie wyłącznie z dzieckiem może utwierdzić jego i jego rodzinę w przekonaniu, że to on jest problemem i że to on jest odpowiedzialny za jego rozwiązanie. Dziecko może bać się „zdradzić” rodzinę lub będzie postrzegane w rodzinie jako zdrajca.2. Praca z dzieckiem i jednym z rodziców Zalety: Psycholog ma możliwość nie tylko pracy z dwoma członkami rodziny jednocześnie, ale także obserwacji relacji między nimi. Zarówno dziecko, jak i rodzic widzą zmiany i potrzeby drugiej osoby, a to może być przeżyciem ważniejszym niż słowa. Ani dziecko, ani rodzic nie mają obowiązku uważać się za źródło problemu. Jest tu mniej tajemnic i obawpokazać rodzinie, niż pracując indywidualnie z dzieckiem. Dziecko może czuć się mniej osamotnione i mieć poczucie partnerstwa w rozwiązywaniu problemów. Wreszcie psycholog, udzielając odpowiedzi dziecku w obecności rodzica, dostarcza modelu postępowania. Wady: To, co dzieje się w gabinecie psychologa, może zostać wykorzystane w domu jako dowód przeciwko dziecku. Niepokój dziecka może być spowodowany myślą, że zmusza rodzica do udania się do psychologa. Dziecko może za bardzo bać się rodzica, żeby zaufać psychologowi. Jest mniej okazji do zabawy i pracy poprzez bajki, fantazje i zabawy. Rodzic może czuć się odpowiedzialny za to, jak jego dziecko wygląda w oczach psychologa.3. Korzyści z terapii rodzinnej: Można bezpośrednio analizować i pomagać całemu systemowi rodzinnemu. Nie ma kozła ofiarnego, którego można obwiniać za problem. Mniej jest obaw, że ktoś powiedział komuś w tajemnicy. Zmiany są trwalsze po zakończeniu terapii. Można znaleźć maksymalną liczbę możliwych rozwiązań. Widoczni są zarówno poszczególni członkowie rodziny, jak i ich interakcje. Wady: Dziecko może nie otrzymać tak intensywnej uwagi, jakiej potrzebuje. Niektórzy członkowie rodziny mogą postrzegać wizytę u psychologa jako dodatkowy dowód na to, jak dziecko niszczy rodzinę. Rodzina może unikać terapii, która jest zbyt groźna dla autorytatywnego członka, a członek rodziny może unikać terapii.4. Grupy psychologiczne dla dzieci Zalety: Dziecko może zobaczyć, jak zachowują się w życiu jego przyjaciele. Psycholog może ocenić rezultaty i pomóc dziecku bezpośrednio w relacjach z innymi dziećmi. Można zastosować psychodramę i terapię zabawą z udziałem wielu postaci. Grupa jest postrzegana przez dziecko i jego rodzinę bardziej jako zabawa niż wizyta u lekarza. Kultura grupowa zapewnia wsparcie i bezpieczne środowisko dla zmian, a także, jeśli to konieczne, konfrontacji z niepożądanym zachowaniem. Wady: Dziecko może wykorzystywać umiejętności społeczne jako obronę, aby ukryć problemy osobiste. Podobnie jak w rodzinie, dziecku może być trudno konkurować o uwagę, kiedy jej potrzebuje. Dziecko może kopiować inne patologiczne wzorce zachowań od innych członków grupy5. Połączenie pracy indywidualnej, rodzinnej i grupowej. Korzyści: Dziecko może mieć możliwość otrzymania intensywnej uwagi psychologa bez rywalizacji i poczucia winy, a także współpracy w grupie. Dziecko będzie miało czas w grupie na przećwiczenie umiejętności nabytych w pracy indywidualnej, ciesząc się zaufaniem i pomocą psychologa. Psycholog może pracować z faktami i fantazjami, stosując maksymalną liczbę możliwych rozwiązań. Wady: Dziecko może grać w jednym systemie przeciwko drugiemu. Kwestie prywatności stają się coraz bardziej złożone. Konieczność dzielenia się z kimś innym psychologiem, który indywidualnie zajmował się dzieckiem podczas zajęć, wprowadza dodatkowe trudności. Duża liczba osób zaangażowanych w pracę (każda z własnymi trudnościami) zwiększa możliwość zakłóceń w procesie. Sama konsultacja może być zbyt kosztowna. Wnioski Przy wyborze formy pracy z problemami dziecka w oparciu o podejście systemowe: - określ podsystem, w którym obserwuje się najpoważniejszą patologię, - określ podsystem, który jest najbardziej dostępny do pracy, - rozważ przynajmniej dwa lub trzy możliwe sposoby pracy i sporządź listę ich potencjalnych zalet i wad - ustal minimalną liczbę członków rodziny, których trzeba zaangażować, aby uzyskać rezultaty w pracy; unikaj „ratowania” i angażowania małych dzieci – bądź elastyczny; zmiana dowolnego pojedynczego elementu systemu może prowadzić do zmian w innych elementach i w całym systemie – jeśli system, w którym dziecko doświadcza problemu (rodzina, szkoła) jest zbyt rozdrobniony, szukaj możliwości pracy poza tym systemem (na przykład w klinice) – rozważ odizolowanie rodzica sprawcy, jeśli taki istnieje, 1992