Od autora: Artykuł ukazał się w 2008 roku. Temat światopoglądu oraz poglądów religijno-filozoficznych A.P. Czechowa, choć wciąż dyskusyjny, jest jednak dobrze rozwinięty we współczesnej rosyjskiej krytyce literackiej. Krąg badaczy zajmujących się tym problemem jest powszechnie znany – są to L. Szestow, A. M. Skabiczewski, S. N. Bułhakow, A. A. Izmailow [33]; od współczesnych – P.N.Dolzhenkov [5], V.Ya.Lakshin [11], [12], A.V.Zyablikov [8], V.Ya.Linkov [13], [14], A.S.Sobennikov [17], [ 18], M.M.Dunaev [6], A.P.Skaftymov [16], A.S.Melkova [19] i wielu innych. Niemal wszyscy już na początku studiów nad tym zagadnieniem sięgają do listów Czechowa, w których ten, „jak wiadomo, wielokrotnie stwierdzał, że nie ma światopoglądu i żadnych celów w swojej pracy” [13, 134]. List do D.W. Grigorowicza (9 października 1888, Moskwa): „Nie mam jeszcze światopoglądu politycznego, religijnego i filozoficznego…” [22, 17]. List do A.N. Pleshcheeva (9 kwietnia 1889, Moskwa): „Norma jest mi nieznana, tak jak nie jest znana nikomu z nas” [22, 186]. List do A.S. Suworina (27 marca 1894 r., Jałta): „... dla mnie Tołstoj już odpłynął, nie ma go w mojej duszy i zostawił mnie, mówiąc: oto opuszczam twój dom pusty. Jestem wolny od stania. Mam dość wszelkiego rozumowania…” [23, 284]. List do M.O. Mienszykowa (28.01.1900, Jałta): „...Jestem niewierzący, ale ze wszystkich wyznań uważam jego (L. Tołstoja) wiarę za najbliższą i najbardziej mi odpowiadającą” [24] , 29]. List do S.P. Diagilewa (12 lipca 1903, Jałta): „...już dawno straciłem wiarę i tylko ze zdziwieniem patrzę na każdego inteligentnego wierzącego” [25, 234]. Wreszcie w swoich słynnych listach do Suworina (25 listopada i 3 grudnia 1892 r., Melikhowo) Czechow wypowiedział się w interesującej nas kwestii w sposób wyczerpujący, udzielając szczegółowej, uzasadnionej odpowiedzi. Wyraźnie dostrzegł i trafnie sformułował różnicę między pisarzami swojej epoki a ich poprzednikami: „Pamiętajcie, że wszyscy pisarze, których nazywamy wiecznymi lub po prostu dobrymi i którzy nas odurzają, mają jeden wspólny i bardzo ważny znak: gdzieś idą i wzywają jesteś tam i czujesz nie umysłem, ale całą swoją istotą, że mają one jakiś cel <...>. I my? My! Życie piszemy takim, jakie jest, a potem nie ma już nic innego... To chociaż nas chłoszcz batami” [23, 133]. Tym samym większość wymienionych współczesnych autorów dochodzi do wniosku o wyjątkowości stanowiska Czechowa, właśnie z tego powodu nie podzielał on żadnej ideologii, mimo że pod koniec XIX w. aktywny rozwój zachodniego dziedzictwa kulturowego , w tym nauczanie filozofii (tłumaczenia, wykłady uniwersyteckie itp.), nabrało nowego poziomu jakościowego, gdy oprócz powierzchownej refleksji i zapożyczeń zachodnie idee filozoficzne stały się w Rosji przedmiotem interpretacji i krytyki, a także podstawą stworzenie oryginalnej filozofii rosyjskiej [7]. Ale jednocześnie Czechow „znał każdą ideę krążącą w rosyjskim społeczeństwie i potrafił każdemu nadać blask i głębię, której czasami brakowało ich zwolennikom. W jego twórczości czytelnik odnajdzie niemal wszystkie główne idee, które determinowały światopogląd rosyjskiej inteligencji” [13, 136] przełomu wieków. Potwierdzenie jednak, że Czechow znał wiele krajowych i zagranicznych nauk filozoficznych, można znaleźć nie tylko w jego dziełach, ale także w obszernej korespondencji, w której wymieniane są nazwiska filozofów i teologów różnych epok. Na przykład list do A.S. Suvorina (30 maja 1888 r., Sumy): „Czas, aby ludzie piszący, zwłaszcza artyści, przyznali, że na tym świecie nic nie można zrozumieć, jak to kiedyś przyznał Sokrates¹ i jak przyznał Voltaire²” [27, 119]. List do A.S. Suvorina (8 września 1891 r., Moskwa): „Przeklęta filozofia wielkich tego świata! Wszyscy wielcy mędrcy są despotyczni jak generałowie oraz niegrzeczni i niedelikatni jak generałowie, ponieważ są pewni bezkarności. Diogenes splunął w brody, wiedząc, że nic mu się za to nie stanie; Tołstoj karci lekarzyłajdaków i nie ma wiedzy na wielkie pytania, bo to ten sam Diogenes, którego nie można zabrać na komisariat i którego nie można besztać w gazetach. Zatem do diabła z filozofią możnych tego świata! [28, 240-241]. Ponadto opis ________________________________________________________________________ Sokratesa (ok. 470 – 399 p.n.e.) jest niewątpliwym zainteresowaniem badacza. Twórca metody filozoficznej - dialektyki² Voltaire (1694 - 1778) - Marie François Arouet, francuski filozof-pedagog.³ Diogenes z Sinope (ok. 404 - ok. 323 p.n.e.) - filozof starożytny. Uczeń Antystenesa z Aten, założyciela starożytnej greckiej szkoły filozoficznej cyników, biblioteka A.P. Czechowa, w której znajdują się dzieła takich myślicieli jak M. Aurelius¹, A. Schopenhauer² [16] i innych. Uważamy zatem, że wiedza A.P. Czechowa na temat nauk filozoficznych, a także dzieł myślicieli zagranicznych i krajowych różnych epok – jest tematem reprezentującym znaczącą i mało zbadaną warstwę współczesnej krytyki literackiej. Ogólny przegląd pozwala stwierdzić, że na tym etapie nie ma dzieł, które kompleksowo uwzględniałyby filozoficzne wytyczne pisarza [1], [2], [3], [9], [11], [12], [ 13], [14], [15], [16], [18], [19], [32], [33]. Ich badania pozwolą jednak, po pierwsze, nakreślić krąg myślicieli, których idee były dla Czechowa najważniejsze lub wręcz przeciwnie, kontrowersyjne, a po drugie, głębiej zrozumieć stanowisko i światopogląd samego autora, na podstawie swojej oceny niektórych nauk filozoficznych. Za zadanie tej pracy uważamy stworzenie holistycznej idei kręgu filozofów i teologów, z których twórczością zapoznał się A.P. Czechow. Naszym zdaniem we współczesnej nauce krajowej wykonano wystarczającą pracę wstępną, aby przejść do uogólnień i zebrać nazwiska największych myślicieli zagranicznych i krajowych, o których kiedykolwiek wspomniano w korespondencji, pismach, a także w opisie biblioteki ______________________________________________________________________ ¹ Marcus Aureliusz Antoninus (121 - 180 n.e.) - cesarz rzymski, filozof, przedstawiciel późnego stoicyzmu (Nowa Stoa), zwolennik Epikteta.² Artur Schopenhauer (1788 - 1860) - filozof, przedstawiciel postklasycznej filozofii niemieckiej. Jako pierwszy w XIX wieku podał filozoficzne uzasadnienie pesymizmu. Jednocześnie zdajemy sobie sprawę ze złożoności i trudności całkowitego wyczerpania tematu: jest to raczej zadanie badań filozoficznych. Nie można też wykluczyć, że w rzeczywistości Czechow znał znacznie więcej nauk filozoficznych, niż wspomniał. Dlatego zwrócimy uwagę tylko na najważniejsze postacie w historii filozofii, których nauki były znane w Rosji na przełomie XIX i XX wieku i do których A.P. Czechow mógł się zwrócić. Przeanalizowano wydania referencyjne dzieł wszystkich i listów [21], [26], a także opis biblioteki Czechowa sporządzony przez S.D. Bałukhatego (dział „Literatura naukowa”) [31]. Wyniki tej analizy można zobaczyć w tabeli (patrz poniżej). Dla wygody nazwiska filozofów i teologów ułożyliśmy w porządku chronologicznym. Ponadto tabela szczegółowo określa liczbę dzieł konkretnego myśliciela reprezentowanych w bibliotece pisarza oraz, jeśli takie istnieją, notatki samego A.P. Czechowa w tych książkach; ile razy autor wspomina imię, dzieła lub idee dowolnego filozofa w swoich dziełach lub listach Tabela podsumowująca: „Nazwiska wielkich filozofów w dziełach, listach i bibliotece A.P. Czechowa” Zagraniczni filozofowie, myśliciele i teolodzy Dzieła A.P. Czechowa (liczba wzmianek) Listy A.P. Czechowa (liczba wzmianek) Biblioteka A.P. Czechowa (liczba dzieł) Świat starożytny M. Aureliusza + (7 )1). Aureliusz Marek. „Rozważania cesarza Marka Aureliusza Antonina o tym, co jest dla siebie ważne” (4)+ (4)1). Aureliusz Marek. „Myśli cesarza Marka Aureliusza Antonina o tym, co dla siebie ważne” (2)+ (1)W tekście notatki i przypisy tematyczne na marginesach.Antystenes+ (1)--Vias (Bias, Bias)+ (4) -- Demostenes+ (9) --Diogenes z Sinopy+ (7)+ (3)-Kleobulus+(3) – Konfucjusz+ (2)+ (1) – Periandra z Koryntu+ (3) – Pittakus z Mityleny+ (3) – Pitagoras z Samos+ (1)1). Twierdzenie Pitagorasa (Spodnie Pitagorasa) (1)--Platon+ (5)--Plutarch z Cheronei+ (1)1). „Życie i czyny sławnych ludzi starożytności” (1)+ (1)1). „Gajusz Cezar” (1) – Sokrates+ (7)1). „Gnoti se auton” (poznaj siebie) (1)2). „Nie żyjemy, aby jeść, ale jemy, aby żyć” (3)3). „Wiem tylko, że nic nie wiem” (1)+ (9)1). „Wiem tylko, że nic nie wiem” (3) – Solon + (3) – Tales z Miletu + (4) – Chilo + (3) – M.T.Cicero + (14) 1). „O mówcy” (2)2). „Wiadomości” (2)3). Pierwsza mowa przeciwko Katylinie” (8)+ (4)1). „O mówcy” (1)2). „Wiadomości” (1)3). Pierwsza mowa przeciwko Katylinie” (3) – Ezop+ (2)+ (1)1). „Wybrane bajki”. Tłumaczenie z języka greckiego: V. Aleksiejew (1) - Empedokles z Akragantu - + (1) - Epiktet - + (5) 1). „Co jest naszym dobrem?” (3)-Epikur+ (1)--Średniowiecze i renesans A.Aureliusz+ (2)-Jan z Damaszku-+ (1)-N.Kopernik+ (2)--Leonardo da Vinci+ (2)-- N. Machiavelli+ (2)+ (1) – Błogosławiony Teofilakt, Arcybiskup Bułgarii+ (4)1). „Dobra nowina, czyli interpretacja błogosławionego Teofilakta, arcybiskupa Bułgarii, na temat Ewangelii” (3) + (1) - Tomasz z Kampii (Kempiets, Thomas Hemerken) - - + (4) R. F. R. Bellarmino - - + (1) Nowy czas i oświecenie F. Bacon + (1) - Voltaire (Marie Francois Arouet) + (8) 1). „Przesłanie do autora nowej książki o trzech oszustach” (2)+ (10)1). „Pamiętne notatki do biografii pana Voltaire’a, skomponowane przez niego samego” (3)2). „Traktat o tolerancji” (1) – R. Kartezjusz – + (4) – D. Diderot + (3) – G. E. Lessing + (9) 1). „Dramat hamburski” (3)2). „Natan Mądry” (1) + (17) 1). „Dramat hamburski” (4)2). „Natan Mądry” (8)3). „Emilia Galotti” (1)-B.Pascal+ (4)1). „Myśli” (2)2). „Listy do Prowincjała” (2)+ (6)1). „Myśli” (5)2). „Myśli prowincjonalne” (5) – J.-J. Rousseau + (4)1). „Spowiedź” (2)+ (2)1). „Spowiedź” (2)-B. Spinoza+ (13)+ (4)1). „Korespondencja” (3)2). „Etyka” (1) - S.-R.N. de Chamfort + (1) - I.K.F. Schiller + (14) + (11) - Era niemieckiej filozofii klasycznej; okres filozofii postklasycznej i czasy nowożytne G.W.F. Hegel + (4) + (1 )-A.F.V.Humboldt+ (4)+ (5)1). „Przestrzeń” (2)2). „Pasek podróżniczy. Alexander Humboldt, Ehrenberg i Rose w 1829 roku przez Syberię i Morze Kaspijskie (2)-M.J.Guillot+ (2)+ (1)1). „Wychowanie i dziedziczność” (1)2). „Moralność Epikura i jej związek z naukami współczesnymi” (1)3). „Pochodzenie idei czasu” (1)+ (3)I Kant+ (10)1). „Krytyka czystego rozumu” (1)+ (1)-O.Comte+ (4)--Lassalle F.+ (8)+ (2)-K.Marx+ (3)+ (13)1). „Kapitał” (1)-D.S.Mill+ (6)1). „System logiki” (2)+ (1)-F.-H. Nietzsche+ (6)1). „Tak powiedział Zaratustra” (2)+ (10)1). „Wagner i wagnerowcy” (1)2). „Kwestia wagnerowska. (Problem muzyczny)” (1)3). „Dodatki do gotowych części Zaratustry” (104). „O Wagnerze i wagneryzmie” (1)5). „Tak powiedział Zaratustra” (2) – E. J. Renan + (14) 1). „Życie Jezusa” (1)2). „Księżna Jouarre” (2)3). Dramaty filozoficzne (2)+ (8)1). „Nauki historyczne i religijne” (3)2). Eksperymenty filozoficzne (2)3). „Księżna Jouarre” (2)4). Dramas philosophiques (1)-A.Riehl-+ (2)1). „Teoria nauki i metafizyki z punktu widzenia krytyki filozoficznej” (6) – G. Spencer + (16)1). „Wychowanie psychiczne, moralne i fizyczne” (1)2). „Eksperymenty” (1)3). „Postęp, jego znaczenie i przyczyna” (1)+ (2)1). „Wychowanie mentalne, moralne i fizyczne” (2) -G.D.Thoreau-+ (2)1) „W lesie” (2)-A.Fulier-+ (5)-A.Schopenhauer+ (27)1) . „Aforyzmy i maksymy. Myśli” (3)2). Paregra u Paralipomena (1)+ (8)+ (1)E.Stein-+ (1)-D.F.Strauss+ (1)--R.W.Emerson-+ (2)1). „O pewności siebie” (4) - Krajowi filozofowie, myśliciele i teologowie M.A. Bakunin + (1) - V.G. Belinsky + (13) + (22) - V.I. Vernadsky - + (1) -A.I.Herzen + (7)1) . „Przeszłość i myśli” (1)2). „Kto jest winny?” (3)+ (3)-F.M.Dostojewski+ (<50)+ (35)-K.D.Kavelin+ (4)1). Czym jest prawo cywilne i gdzie są jego granice? (1)+ (1)-M.V.Łomonosow+ (16)+ (2)-A.P. Malcew, archiprezbiter, rektor cerkwi w Berlinie – przy Ambasadzie Rosyjskiej – i w Poczdamie – w Rosyjskiej Kolonii „Aleksandrowka””+ (5 )1). „Czuwanie całonocne lub nieszpory połączone z jutrzniąPrawosławny Kościół Wschodni” (1)+ (7)1). „Całonocne czuwanie lub nieszpory połączone z jutrzniami prawosławnego Kościoła wschodniego” (1)+ (2)Mienszykow M.O.+ (<50)1). „Bez woli i sumienia” (5)2). „Zapytanie” (1)3). „Myśli o szczęściu” (2)4). „Notatki krytyczne. O opowiadaniu Czechowa „Mężczyźni” (2)5). „Eseje krytyczne” (4)6). „Krytyczna dekadencja” (1)7). „Lokalizacja Aboskie i wschodniej części szkierów Wysp Alandzkich” (1)8). „O kłamstwach i prawdzie” (1)9). „O miłości” (2)10). „Przewodnik po czytaniu map morskich (1)11). „Trzy elementy. („W wąwozie”, opowiadanie A.P. Czechowa)” (4) + (<50)1). „Czym jest braterstwo” (9)2). Dziennik (1)3). „Zapytanie” (6)4). „Myśli o szczęściu” (5)5). „Oszczerstwo adoracji” (2)6). „Zamieszki w Krasnojarsku” (1)7). „Notatki krytyczne. O opowiadaniu Czechowa „Mężczyźni” (3)8). „Konsekwencja literacka” (1)9). „Orędownicy ludu” (1)10). „Początki życia” (2)11). Początek życia. O przyjaźni” (2)12). „O miłości” (2)13). „O pisaniu” (2)14). „O przesądach i prawdzie miłości” (2)15). „O czytaniu” (3)16). „Nobilitacja społeczeństwa” (1)17). „Obrażony geniusz” (1)18). „Odpowiedzi” (4)19). „Pamięci N.S. Leskowa” (1)20). „Listy do przyjaciół” (3)21). „Powołanie dziennikarstwa” (2)22). „Postęp i tradycja” (1)23). „Zgubiliśmy drogę” (1)24). „cynik Serpuchowa” (1)25). Artykuł o „obrazach ludowych” (1)26). „Tołstoj w niewoli” (1)+ (4)N.M.Minsky (Vilenkin)+ (9)1). „Literatura i sztuka” (1)2). „W świetle sumienia. Myśli i marzenia o celu życia” (3)+ (11)1). „Bohaterowie dna”. (Wrażenia N.M. Minsky’ego)” (2)2). „Nowe pieśni” (1)3). „O wolności sumienia religijnego” (1)+ (1)G.S.Petrow, ks.+ (5)1). „Precz z pijaństwem!” (2)2). Recenzja sztuki Czechowa „Wiśniowy sad” (1)+ (12)1). „Apostoł trzeźwości” (1)2). „Rozmowy o Bogu i Bożej prawdzie” (1)3). „Głupie pieniądze” (1)4). „Ewangelia podstawą życia” (7)5). „Śladami Chrystusa” (1)+ (10)Platon, metropolita moskiewski (Lewszyn)+ (2)1). „Krótka historia Kościoła rosyjskiego” (2) - Porfiry (K.A. Uspienski), biskup + (4)1). „Księga Mojego Rodzaju” (4)+ (2)1). „Księga mojego istnienia” (2) - A.N. Radishchev - + (1) - V.V. Rozanov + (6) 1). „25. rocznica śmierci Niekrasowa” (1)2). „Nowości literackie” (3)3). „Eseje literackie” (1)+ (16)1). „25. rocznica śmierci Niekrasowa. 27 grudnia 1877 - 27 grudnia 1902” (2)2). „Notatka o Mereżkowskim” (1)3). „Notatki” (1)4). „Imieniny” (1)5). „Pokorny demonizm” (3)6). „Eseje literackie” (1)7). "Mimochodem. Z przypadkowych wrażeń” (1)8. „Spotkania religijno-filozoficzne” (2)9). „Religia i kultura” (1)+ (1) N.A. Siergijewski, archiprezbiter-+ (2)1) „O podstawowych prawdach wiary chrześcijańskiej” (2)+ (1) Oznaczenia na kartce introligatorskiej i w tekście. Sergiusz, hieromonk (I.N. Stragorodsky) + (1)1). „Znaczenie misji kirgiskiej na tle innych ortodoksyjnych misji syberyjskich” (1) + (2) + (1) W tekście są zaznaczenia ołówkiem + (10) 1). „Notatka o nowych chrześcijanach” (4)+ (17)1). „Pod palmami. Trzy rozmowy o sprawach pokojowych i militarnych” („Trzy Palmy”) (2)2). „Poezja Y.P. Polonsky'ego (2) - P.B. Struve - + (10) - L.N. Tołstoj + (<50)1). „Boski i ludzki” (1)2). „Jaka jest moja wiara?” (3)3). Dziennik (6)4). „Krąg czytelniczy” (6)5). „O głodzie” („Pomoc głodnym”) (1)6). „O środkach pomocy ludności dotkniętej nieurodzajami” (2)7). Posłowie do opowiadania Czechowa „Kochanie” (1)8). „Posłowie do Sonaty Kreutzerowskiej” (2)9). Przedmowa do powieści W. von Polenza „Chłop” (2)10). "Więc co powinniśmy zrobić?" (8)11). „Co to jest sztuka?” (6) + (<50)1). Bezsensowne sny (2)2). Dzienniki (4)3). Wywiad w „Kamskowolskim Kraju” (2) 4). „Krąg czytelniczy” (1)5). „O środkach pomocy ludności dotkniętej nieurodzajami” (2)6. „Odpowiedź na uchwałę Synodu z 20-22 lutego i na listy, które otrzymałem z tej okazji” (2)7). „Posłowie do apelu „Pomóżcie!” (1) 8). „Posłowie do Sonaty Kreutzerowskiej” (5)9). „Przedmowa do powieści W. von Polenzy Chłop” (2)10). „Przedmowa do dzieł Guya de Maupassanta” (1)11). „Niewolnictwo naszych czasów” (1)12). „Połączenie i tłumaczenie czterech Ewangelii” (2)13). „Co to jest sztuka?” (15)+ (1)A.S.Khomyakov-+ (2)1). „Dmitry pretendent”» (2)-