Od autora: Artykuł ukazuje główne cechy wyboru egzystencjalnego, podkreślając aspekty strukturalne, funkcjonalne i dynamiczne. Wybór egzystencjalny jest przedstawiany jako konieczny wybór w kontekście intensywnych danych egzystencjalnych pomiędzy możliwościami definiującymi życie, „oznaczonymi” przez osobę wartościami i mającymi dla niej status alternatyw. Artykuł ten został opublikowany. Główne przejawy wyboru egzystencjalnego // Biuletyn JST: pedagogika i psychologia. - nr 335 (czerwiec 2010). - s. 153-156. Problem wyboru w psychologii egzystencjalnej stał się jednym z głównych od chwili jej powstania: wybór ma decydujące znaczenie jako jedna z podstawowych właściwości ludzkiej egzystencji. L. Binswanger i inni egzystencjaliści mówią o „Dasein wybierającym” to czy tamto, co oznacza „osobę, która jest odpowiedzialna za wybór swojego istnienia…” [1]. I. Yalom szczegółowo omawia problematykę podejmowania decyzji, wskazując, że z niezliczonych wyborów dokonywanych przez całe życie kształtuje się struktura charakteru jednostki, „człowiek konstytuuje siebie, a decyzje są atomami bycia tworzonym przez osoba” [2]. Dziś pojęcie wyboru egzystencjalnego na stałe wpisało się do fachowego słownika psychologów zarówno o orientacji badawczej, jak i praktycznej. Podejście egzystencjalne charakteryzuje się jednak brakiem wyraźnego rozróżnienia stosowanych pojęć [3]. Zacieranie się granic rozumienia kategorii psychologii egzystencjalnej doprowadziło do ich nadmiernie rozszerzonej interpretacji, w szczególności istnieje tendencja do wyznaczania dowolnego wyboru jako egzystencjalnego, podczas gdy egzystencjaliści rozumieją wybór egzystencjalny jako wybór istnienia. To stwierdzenie może niewiele wnieść do badań empirycznych. W źródłach literackich pojawiają się metaforyczne lub bardzo „obszerne” definicje, a najczęściej opisy wyboru egzystencjalnego, czyli można mówić o braku dziś zoperacjonalizowanej definicji wyboru egzystencjalnego, nie zidentyfikowano jego cech różnicujących, co sprawia, że trudne w zastosowaniu teoretyczne konstrukty wyjaśniające i metody proponowane przez autorów pracy psychokonsultacyjnej i psychoterapeutycznej. W artykule zamierzamy uwydatnić główne cechy wyboru egzystencjalnego i na ich podstawie podać definicję pojęcia wyboru egzystencjalnego, niezbędną dla ukształtowania kategorycznego aparatu badawczego i określenia strategii doradczych w życiu codziennym. Praktyczna działalność psychologów. Identyfikując przejawy wyboru egzystencjalnego, opieraliśmy się na klasycznych pracach psychologów egzystencjalistycznych (L. Binswanger, V. Frankl, R. Mei, I. Yalom, S. Maddi, A. Lenglet), w tym także krajowych badaczy podzielających tradycje egzystencjalne (S L. Rubinshtein, D.A. Leontiev, F.E. Vasilyuk. Operacjonalizacja koncepcji została przeprowadzona w oparciu o wyobrażenia o osobie i mechanizmach jego funkcjonowania w teorii systemów psychologicznych (E.V. Klochko, O.M. Krasnoryadtseva, V.E. Galazhinsky). Struktura wyboru egzystencjalnego została przedstawiona poprzez alternatywy wyboru, które według tematu mogą być najbardziej zróżnicowane. Uznanie absolutnej wyjątkowości osoby, jej indywidualnej historii i systemu wartości jest podstawą tradycji egzystencjalnej, w ramach której osoba jest przedstawiana jako „indywidualnie unikalny wzór możliwości” (R. May). W konsekwencji, w celu określenia istotnych cech, analiza alternatyw wyboru egzystencjalnego w płaszczyźnie poziomej jest pozbawiona sensu. Ze stanowiska autorów ujawnia się pogląd, że wybór egzystencjalny jest wyborem szczególnego, wyższego rzędu; wymaga od podmiotu aktualizacji głębokich wartościowo-semantycznych formacji jego osobowości [4]. Rozważając wybór egzystencjalny w pionie, oparliśmy się na ideach teorii systemów psychologicznych (V.E. Klochko) o człowieku jako o wielowymiarowym świecie, przedstawionych w:zespół jakości zmysłowych i nadzmysłowych (systemowych) (trzy parametry przestrzeni, jeden – czas, znaczenie, znaczenie i wartości) [5], [6]. Osoba z całego chaosu „obiektywnego” świata odnajduje coś, „z czym istnieje wewnętrzna korespondencja” (A. Lenglet, V.E. Klochko) i to „coś” staje się znaczeniem szansy lub wartością okazji. Możliwości mogące zaspokoić potrzeby „tu i teraz”, wracając po zaspokojeniu potrzeby na „tło”, reprezentują szósty wymiar – znaczenia, nad którym w procesie personogenezy budowany jest siódmy – wartości. W przeciwieństwie do znaczeń, wartości nie zanikają „po zaspokojeniu indywidualnych potrzeb; są one rozpoznawane w ich relacji do innych ludzi, którzy mają podobne potrzeby, do tych, którzy te przedmioty wytworzyli, do siebie, który będzie ich potrzebował jutro” [6 . s. 92]. Dzięki wartościom świat życia jest stabilny w czasie, czego nie mogą zapewnić indywidualne znaczenia „formowane w odpowiedzi na sytuująco aktualne potrzeby” [6. s. 93]. Naszym zdaniem to możliwości-wartości działają jako alternatywa dla wyboru egzystencjalnego. Szansa oznaczona jako wartość to „szansa napięta” (V.E. Klochko). Ważna jest dla nas koncepcja poczucia wartości A. Lengleta: „jest to wewnętrzne uchwycenie, a jednocześnie przepełnienie, przejęcie”. co niewątpliwie mnie niepokoi. Wszystko, co może wywołać taki wpływ, ma wartość osobistą” [7. s. 5]. Idee A. Lengleta odsłaniają nam głębię i intymność doświadczania wartości, własnej możliwości, co jest istotne dla twierdzenia, że ​​wybór egzystencjalny jest wyborem szczególnego wyższego rzędu, w którym człowiek, wybierając sposób istnienia, odnajduje się egzystencjalnie uchwycone, egzystencjalnie spełnione. Często człowiek staje w obliczu wartości równoważnych i ich niespójności, a jeśli trzeba dokonać wyboru (obiektywnie lub subiektywnie), wartości uzyskują status alternatyw. Podzielamy opinię F.E. Wasiliuka, że ​​alternatywami, pomiędzy którymi dokonuje się wyboru, nie są różne przedmioty lub sposoby działania, ale znaczące relacje życiowe, z których każdy symbolizuje szczególny sposób życia [4]. Według I. Yaloma „wykluczający efekt alternatyw jest jedną z podstawowych przyczyn trudności w podejmowaniu decyzji” [2]. Kiedy wartości są sprzeczne, dana osoba robi „pauzę”, aby „rozważyć” alternatywy i określić, jak istotne jest każda z nich. Istnieje rodzaj sprawdzania krzyżowego, rewizji wartości, rozwiązywania problemu „o wartość” (V.E. Klochko). „Ważenie”, o którym tu mówimy, nie jest operacją ściśle racjonalną. FE Wasiliuk zwraca uwagę, że w przeciwieństwie do tradycyjnego racjonalistycznego rozumienia wyboru jako arbitralnego i świadomego racjonalnego „ważenia” korzyści, nie jest to czynność w pełni zracjonalizowana, dokonywana w odwrotnej semantycznej perspektywie „słuchania” wartości [4]. Jednocześnie człowiek „nie rezygnuje” z żadnej alternatywy ze względu na jej wartość, szczególne znaczenie: „decyzje życiowe są kosztowne, bo towarzyszą im wyrzeczenia” (I. Yalom), „wewnętrzna struktura wyboru obejmuje akt poświęcenia jako element konieczny” (F.E. Wasiliuk). Wybór egzystencjalny to specjalnie przeżywane odrzucenie alternatyw, wybór, którego człowiek nie chce dokonać. Potrzeba wyboru może być obiektywna lub subiektywna, gdy osoba sama konstruuje możliwości i definiuje je jako alternatywne. Zatem strukturalnie wybór egzystencjalny można przedstawić za pomocą następujących znaków. Wyboru dokonuje się pomiędzy możliwościami, które nie tylko są w stanie zaspokoić potrzebę „tu i teraz” (alternatywy-znaczenia), ale specyficznie „oznaczają” jako wartości istotne dla człowieka, wyznaczające współrzędne jego wielowymiarowego świata ( wartości-alternatywy). Egzystencjalny wybór dokonuje się pomiędzy wartościami jako „wymiarami wyższego rzędu” (V.E. Klochko). Bardziej ogólniemożemy powiedzieć (i to jest istotne w naszej analizie): wybór egzystencjalny to wybór pomiędzy alternatywnymi wartościami, których człowiek nie może powstrzymać się i jednocześnie nie chce dokonać. Decydująca o życiu rola egzystencjalnego wyboru dalszej egzystencji odzwierciedla cechę funkcjonalną. We współczesnym rozumieniu człowiek staje przed wyborem egzystencjalnym nie tylko w sytuacjach obiektywnie awaryjnych („sytuacje graniczne” K. Jaspersa), raczej mamy na myśli zmianę pozycji życiowej, punkt zwrotny w życiu, ukonstytuowanie się własnego własne życie (J.-P. Sartre, V. Frankl, I. Yalom). S.L. Rubinstein mówił o kluczowych momentach i punktach zwrotnych, kiedy podjęcie tej lub innej decyzji na mniej więcej długi okres wyznacza ścieżkę życia człowieka, w przypadku gdy wybór ma znaczący punkt zwrotny, nazwiemy to główny. Pojęcie „autostrady” (od łacińskiego magistralis – prowadzenie) zapożyczyliśmy z dzieła sztuki [9]. Wewnątrz autostrady do „węzła” znajduje się wiele „rozwidleń” i „równoległych ścieżek”, jak drogi wiejskie, które następnie wracają do głównej, nie wyznaczając własnego kierunku. Człowiek „przechodzi” do nich stosunkowo bezboleśnie, a ani jego pozycja, ani życie nie zmieniają się znacząco. Wybór egzystencjalny wpływa na perspektywy życiowe i jeśli zastosujemy formułę teorii systemów psychologicznych (V.E. Klochko), „obraz świata”, „sposób życia” i „rzeczywistość” jako całość zmieniają się w takim czy innym stopniu. Nie twierdzimy, że każdy główny wybór jest egzystencjalny, ale wybór egzystencjalny jest zawsze główny. I w tym sensie oczekujemy od niego funkcji ograniczania i organizowania prywatnych wyborów wewnątrzautostradowych. Decyzja w procesie wyboru egzystencjalnego to „metadecyzje, które dostarczają zasady organizującej kolejne decyzje” (I. Yalom). Wybór egzystencjalny pociąga więc za sobą zmiany w życiu człowieka, jego wielowymiarowym świecie, przebudowę systemu wartości, znaczeń i relacji. Działania i działania człowieka zmieniają się i powstają nowe wydarzenia życiowe. Wybór egzystencjalny jest najważniejszy, wyznaczający nowe parametry wyborów prywatnych. W kontekście rozpatrywanego problemu konieczne i naszym zdaniem nieuniknione jest podkreślenie dynamicznego aspektu wyboru egzystencjalnego, który może oddziaływać m.in. jako ważny element diagnostyczny. Pojęcie dynamiki egzystencjalnej kojarzone jest przede wszystkim z kwestią życia, darów egzystencjalnych, które stanowią integralną część ludzkiej egzystencji w świecie. Wybór egzystencjalny charakteryzuje się napięciem darów życiowych („danych istnienia”, „danych egzystencji”). „ostateczne dane” według I. Yaloma, „wyzwania” według T.Greeninga), wyraz pewnych parametrów – „węzłów” (każdy z nich zawiera antynomie-biegunowości – w przestrzeni których de facto człowiek musi dokonywać wyborów egzystencjalnych)” [10]. I. Yalom trafnie ukazuje istotę dychotomii: „człowiek znajduje się w konfrontacji pomiędzy świadomością nieuchronności śmierci a chęcią dalszego życia; między pragnieniem wolności a grozą braku struktury zewnętrznej; pomiędzy postrzeganą absolutną izolacją a potrzebą kontaktu, ochrony, przynależności do większej całości; pomiędzy nieustrukturyzowanym, pozbawionym znaczenia światem a potrzebą sensu życia” [2]. Terapeuta Gestalt N. Salathé używa terminu „kompulsje egzystencjalne”, które ma podkreślić, że człowiek w każdych okolicznościach zmuszony jest poddać się tym cechom istnienie, ponieważ ich moc dla niego jest nie do odparcia [jedenaście]. Życie, dane egzystencjalne wyznaczają kontekst życia człowieka jako całości, zawsze „odbywają się”, ale ich znaczenie nie zawsze jest wyrażane (na przykład przy rozwiązywaniu prywatnych problemów codziennych lub produkcyjnych). Zdaniem I. Yaloma, w sytuacji „podjęcia ważnej, nieodwracalnej decyzji” człowiek „wciąga” w nawias codzienny świat, czyli oddala się od niego; kiedy głęboko o tym myślisytuacje w świecie, o swoim istnieniu, granicach i możliwościach; kiedy dotyka gleby leżącej przed wszystkimi innymi glebami, nieuchronnie napotyka dary istnienia, „głębokie struktury”. Konieczność rozwiązania dotkliwych problemów życiowych i niemożność zrobienia tego jednoznacznie i ostatecznie rodzi w człowieku głęboko zakorzeniony niepokój – lęk egzystencjalny, integralny atrybut pełnoprawnej ludzkiej egzystencji (S. Kiergegaard, M. Heidegger, P. Tillich, R. May) i jedna z podstaw określenia wyboru jako egzystencjalnego. R. May definiuje lęk egzystencjalny jako „lęk w sytuacji zagrożenia wartości, która w odczuciu człowieka jest żywotnie istotna dla istnienia jego osobowości” [12]. W sytuacji wyboru egzystencjalnego zagrożonych jest jednocześnie kilka wartości. Wartości jako „intensywne możliwości” (V.E. Klochko) „ciągną” ze sobą dary istnienia, z którymi są w ten czy inny sposób powiązane. Fenomenologicznie „wyjście” z kontekstu, aktualizacja, napięcie tego, co życiowe, objawia się wzrostem niepokoju egzystencjalnego. Motywy śmierci, wolności i odpowiedzialności, samotności i znaczenia mogą pojawiać się w mniej lub bardziej ustrukturyzowanej formie. Same dary życia mogą również wyrwać się z kontekstu i stać się alternatywami w postaci wyraźniejszych, zarysowanych gestów, na przykład w sytuacji najbardziej dramatycznego egzystencjalnego wyboru pomiędzy „Tak dla życia” a „Nie dla życia” (A. Langle. Rozważ). taki parametr kontekstu wyboru egzystencjalnego jak „śmierć życia”. Śmierć, „niemożność dalszej możliwości” (M. Heidegger), „z podziemnym rykiem” (I. Yalom) przypomina o jej nieuchronności i jest pierwszym źródłem niepokoju. Sytuacja wyboru egzystencjalnego „wyrywa” człowieka ze stereotypowego sposobu istnienia, pogarsza, sprawia, że ​​temat śmierci staje się napięty, bezpośrednio lub kontekstowo. Egzystencjaliści uważają, że „lęk przed śmiercią: ważny wyznacznik ludzkiego doświadczenia i zachowania” [2], a co za tym idzie – wyboru egzystencjalnego. Nie mniej niepokojąca niż śmierć biologiczna jest śmierć psychiczna. Wybór egzystencjalny to wybór jednej z opcji komplikowania własnej organizacji lub odmowa jej skomplikowania (uniesienie w „nikiość” według M. Heideggera, „wybór przeszłości, wybór niezmienności” według S. Muddy’ego). . W związku z tym zakłada „odmowę” z innych możliwych kierunków: „ścieżka życiowa jednostki jest ścieżką odrzuconych alternatyw” (A.G. Asmolov). S. Muddy używa zapożyczonego od niego pojęcia „małej śmierci”, aby uogólnić sytuacje odrzucenia pewnych możliwości na rzecz innych lub w ogóle odrzucenia „komplikacji”. W sytuacji wyboru urzeczywistnia się więc strach przed „małą śmiercią”, gdyż jedna z możliwości stanie się niemożliwa, jedna z potencjalnych jednostek „umrze”. Wszystko to jest, że tak powiem, dramatycznym aspektem wyboru egzystencjalnego. O. Rank wskazuje na obecność w człowieku lęku przed życiem, jako lęku przed spotkaniem życia jako istoty izolowanej, jest to strach przed indywiduacją, przed „ruszeniem do przodu”. Uważał, że prototypowo strach przed życiem wiąże się z procesem „narodzin”, pierwotną traumą i pierwotną separacją. W konsekwencji, dokonując wyboru egzystencjalnego, człowiek odczuwa nie tylko wyzwanie śmierci, ale także wyzwanie życia. Kolejną daną egzystencjalną, aktualizacją, której napięcie jest jednym z przejawów wyboru egzystencjalnego, jest wolność i odpowiedzialność, jaka się z nią wiąże. towarzyszy temu. Zgodnie z tradycją egzystencjalną człowiek ma swobodę kreowania własnej drogi życiowej; wolność pragnień, wyboru, działania i, co najważniejsze, zmiany (V. Frankl, I. Yalom). Egzystencjaliści (zwłaszcza europejscy) rozumieli, że wybór, w którym jesteśmy wolni, jest generowany przez wolność sytuacyjną, czyli „wolność w granicach naszych intencjonalnych relacji między sobą, jako współkonstytuowanie „bycia w- świat” (E. Spinelli). Jednocześnie człowiek sam wybiera wolność, choćby względną („tunel wolności” V.E. Klochko), lub determinizm. Z wolnością, wW rozumieniu egzystencjalistów nie chodzi raczej o nieograniczoność ludzkich możliwości, ale raczej o problem odpowiedzialności. I. Yalom w swojej pracy wskazuje: „Być świadomym odpowiedzialności oznacza być świadomym stworzenia przez siebie siebie, swojego przeznaczenia, swoich kłopotów życiowych, swoich uczuć, a także swojego cierpienia, jeśli one wystąpią” [2] . Nawet słaba świadomość człowieka, że ​​sam jest „zwrotnikiem”, „mechanikiem”, „dróżnikiem”, a może nawet „budowniczym” wybranej przez siebie autostrady, zaostrza jego doświadczenia egzystencjalne. Egzystencjaliści są zjednoczeni w swoim stanowisku: jeśli człowiek doświadcza grozy przed świadomością samokonstytuowania się, staje się niewrażliwy na swoje pragnienia i uczucia, odmawia wyboru lub przesuwa wybór na innych ludzi, instytucje lub zdarzenia zewnętrzne (I. Yalom) . Lęk i napięcie w wybranej sytuacji mogą wynikać ze świadomości, zrozumienia lub „podskórnego” poczucia własnej odpowiedzialności i to nie tylko za swoje czyny, „ale także za swoją niezdolność do działania” (J.-P. Sartre ), odpowiednio, za niechęć do wyboru, która została przez nas podkreślona jako uogólniony znak egzystencjalnego wyboru. Dary życia – wolność i odpowiedzialność – kojarzą się z samotnością. Przynajmniej niejasno, świadomości autorstwa własnego życia towarzyszy głęboka samotność egzystencjalna, z którą człowiek zmaga się przez całe życie. Wyboru egzystencjalnego dokonuje się w samotności, nie tyle dlatego, że jest nieunikniony, ile dlatego, że jest niezbędny do pełnego istnienia. Jednak pomimo znaczenia samotności dla rozwoju osobowości, rodzi ona bolesny dla człowieka niepokój egzystencjalny (E. Fromm, I. Yalom, R. Mei). Następną ostateczną rzeczywistością istnienia jest jej bezsens. Wszechświat nie ma sensu, człowiek jest istotą, która go potrzebuje i sam go konstytuuje, rodzi. Ale znaczenia nie są ustalone raz na zawsze, ponadto, jak uważa J. Deleuze, „osobista niepewność nie jest wątpliwością zewnętrzną w stosunku do tego, co się dzieje, ale obiektywną strukturą samego wydarzenia, ponieważ to ostatnie porusza się zawsze w dwóch znaczeniach: kierunki na raz i rozdziera podążający za nimi podmiot” [13]. Często to właśnie w sytuacji wyboru egzystencjalnego człowiek odkrywa względność znaczeń i wartości, co może prowadzić do „kryzysu bezsensu”, „nerwicy egzystencjalnej” (W. Frankl). Tym samym dynamicznym znakiem wyboru egzystencjalnego jest wyrażane przez nas poprzez napięcie egzystencjalnych danych: życia i śmierci, wolności i odpowiedzialności, samotności, sensu i absurdu - objawiające się w egzystencjalnym niepokoju. Wybór egzystencjalny polega na odrzuceniu jednej z alternatywnych wartości, która reprezentuje „małą (psychologiczną) śmierć” możliwej osoby, która fenomenologicznie może wyrażać się w różnorodnych doświadczeniach: „utrata”, „pożegnanie”, „tęsknota”, „smutek”, „wina”. Osoba ma swobodę wyboru: którą alternatywę odrzucić, które możliwe „ja” „zabić”, a które pozwolić „narodzić się”. Dokonując wyboru w samotności egzystencjalnej, człowiek ponosi za niego odpowiedzialność. Jednocześnie całe życie człowieka i otaczający go świat nie ma obiektywnie określonego znaczenia. To, czy człowiek będzie w stanie odpowiedzieć na pytanie „dlaczego dokonuję takiego wyboru i dlaczego wybieram tę konkretną szansę”, zależy tylko od niego. Za każdym razem, gdy „decyzja” danej osoby kieruje ją w stronę tego czy innego bieguna egzystencjalnych danych. Tego rodzaju egzystencjalnemu obciążeniu człowieka towarzyszy niepokój, który najczęściej jest zagłuszany przez mechanizmy obronne, jednak w sytuacji konieczności podjęcia ważnej decyzji, realia życia zaczynają się wyraźniej ujawniać, co prowadzi na procesy dynamiczne. Na podstawie powyższego identyfikujemy szereg oznak wyboru egzystencjalnego. Po pierwsze, dokonuje się wyboru egzystencjalnego pomiędzy możliwościami, które nie tylko są w stanie zaspokoić potrzebę „tu i teraz”, ale są precyzyjnie „oznaczone”