Od autora: publikacja w zbiorach BSU, RIKUiO. Sengeeva T.N. –st. Wykładowca, Katedra Pedagogiki i Psychologii, RIKUiOO Cechy kształtowania się samoświadomości zawodowej psychologów edukacyjnych Etapy kształtowania się samoświadomości zawodowej cieszą się ciągłym zainteresowaniem badaczy. Aby zrozumieć problem samoświadomości zawodowej, należy wziąć pod uwagę specyfikę kształtowania się samoświadomości od dzieciństwa do starości. S. L. Rubinstein wyróżnia samoświadomość jako stosunkowo późny produkt rozwoju świadomości: „...to nie świadomość rozwija się z samoświadomości, osobowej Jaźni, lecz samoświadomość powstaje w toku rozwoju osobowości, staje się bowiem samodzielnie działającym podmiotem” [26]. Pierwszym, który wprowadził pojęcie „ścieżki życia”, był S.L. Rubinsteina (1935), szczegółowe opracowanie problemu „cyklu życia człowieka” to zasługa B.G. Ananjewa (1948). Zidentyfikował „najważniejsze cechy z punktu widzenia rozwoju osobistego: początek, kulminację najwyższych osiągnięć w wybranej działalności i koniec”, co pokazuje zależność kulminacji od momentu rozpoczęcia oraz zacząć od historii wychowania jednostki. Definiuje drogę życiową człowieka jako historię „formowania się i rozwoju jednostki w określonym społeczeństwie, współczesnego danej epoki i rówieśnika określonego pokolenia”. W związku z tym postulatem I.V. Vachkov rozważa kształtowanie się tożsamości zawodowej poprzez zmianę treści podstruktur tożsamości zawodowej i identyfikuje następujące etapy. Pierwszy etap jest zdeterminowany regulacyjno-pragmatycznym poziomem samoświadomości zawodowej i charakteryzuje się jedynie sytuacyjnymi aspektami samoświadomości. Drugi etap wyznacza poziom egocentryczny, gdzie punktem wyjścia są osobiste korzyści, wygoda i prestiż. Etap ten charakteryzuje się samoświadomością w aspekcie poznawczym samoświadomości zawodowej, natomiast postawa „ja” ujawnia wyraźną deformację wynikającą z mocno zawyżonej samooceny. Cechą stereotypowo zależnego poziomu trzeciego etapu jest to, że aktywność życiowa osoby o tym poziomie rozwoju samoświadomości jest determinowana przez jej bliskie otoczenie, grupę, z którą albo się utożsamia, albo stawia się ponad sobą. Najwyższym poziomem samoświadomości zawodowej jest poziom subiektywnie uniwersalny. Jego główne cechy są związane z wewnętrznym dążeniem semantycznym osoby do tworzenia takich wyników (produktów pracy, aktywności, komunikacji, wiedzy), które przyniosą równe korzyści ludziom, społeczeństwu i ludzkości jako całości. Dlatego też nacisk położony jest na rozwój samoświadomości nauczycieli i uczniów w interakcjach polisubiektywnych.[7] Z kolei T. N. Serikov rozważa kształtowanie samoświadomości zawodowej poprzez kształtowanie świadomości indywidualnej. Autor zidentyfikował główne wskaźniki świadomości; logiczne rozumowanie i spójność wniosków, celowość lub sensowność, intencjonalność; korelacja zdobytej wiedzy z faktycznym podejściem człowieka do siebie i świata. Uzasadnienie głównych wskaźników świadomości prowadzi G. N. Serikova do podkreślenia etapów kształtowania się samoświadomości zawodowej i stworzenia wymagań dla rozwoju systemowej cechy samoświadomości zawodowej. Początkowy etap samoświadomości zawodowej będzie charakteryzował się poziomem pasywnym. Etap ten należy przypisać okresowi ukończenia kształcenia ogólnego i wyborowi kierunku kształcenia zawodowego. Na tym poziomie jednostka ma pewne wyobrażenia o sobie jako o przedstawicielu społeczeństwa, ale nie ma jasnej wiedzy na temat działalności zawodowej; ocena wyboru zawodu jest powierzchowna - emocjonalna: świadomość zachowań przejawia się w wysiłkach i działaniach ukierunkowanych na szansęprzyjęcie do placówki kształcenia zawodowego. Kolejny etap wiąże się z określeniem wstępnego przeznaczenia wykształcenia zawodowego i charakteryzuje się poziomem propedycznym. Poziom ten jest charakterystyczny dla okresu adaptacji w komunikacji. Na tym etapie należy w krótkim czasie skoordynować stanowisko osobowości ucznia w kierunku opanowania wiedzy i umiejętności zawodowych oraz skierować samoświadomość jednostki w kierunku zawodowym. Poziom ten charakteryzuje się poszerzeniem ram samowiedzy, które dostarczają ogólnych informacji o działalności zawodowej i cechach osobowości specjalisty [30]. Wielu naukowców proponuje rozważenie kształtowania tożsamości zawodowej poprzez zastosowanie różnych form aktywności, takich jak techniki pedagogiczne (V. G. Katashev 1996), różne seminaria (E. F. Zeer 1999, E. K. Isaev, S. Kosoretsky, V. Slobodchikov 2000, L.M. Mitina 1990), tradycyjne zaawansowane programy szkoleniowe (A. K. Markova, 1992, T. V. Sikorskaya 2005, Zamorskaya T. V. 2003), superwizja (E. R. Kaliteevskaya 1997, N. S. Glukhanyuk 2000), obsługa psychologiczna uniwersytetu (R. G. Gabdreev, 2001). S.V. Waskowska (1987), E.M. Bobrova (1989), A.I. Inozemtseva (2002) i inni, badając powstawanie i rozwój świadomości zawodowej, podstawę samokształcenia zawodowego nazywają motywacją do samokształcenia. Wszystko to potwierdza wniosek, że treść kategorii komunikacji u L. S. Wygotskiego obejmuje także obszar relacji podmiotowo-przedmiotowych. Mówił o roli komunikacji i słowa jako środka świadomości: „Słowo odnosi się do świadomości tak, jak mały świat odnosi się do dużego, jak żywa komórka do organizmu, jak atom do kosmosu. Jest to mały świat świadomości. Znaczące słowo to mikrokosmos ludzkiej świadomości.” Można powiedzieć, że dialogiczność rozważał L.S. Wygotski w aspekcie ontogenezy [8]. Problemy kształtowania samoświadomości studentów zmuszają ich do poszukiwania skutecznych podejść do kierowania rozwojem zawodowym. Naukowcy oferują podejście dyrektywne, edukacyjne, diagnostyczne, edukacyjne, dialogiczne w systemie rozwoju samoświadomości zawodowej. Przygotowanie zawodowe przyszłego nauczyciela-psychologa nie jest pod tym względem wyjątkiem. Badanie tożsamości zawodowej studentów psychologii pozwoliło L. B. Shneiderowi (2003) uzyskać dane wskazujące, że mają oni nierówny rozkład wyników ze względu na typy samostanowienia: osobiste, paradygmatyczne, instrumentalne i sytuacyjne. Tłumaczy się to różnym stopniem kształtowania się celów samorealizacji w psychologii praktycznej oraz rzeczywistością włączenia w działania zawodowe [32]. Periodyzacja rozwoju człowieka jako przedmiotu pracy, zaproponowana przez E. A. Klimova, pomaga uwzględnić pewną dynamikę związaną z wiekiem w kształtowaniu orientacji wartościowych. Praca jest jednym z najważniejszych czynników socjalizacji w każdej kulturze. W procesie pracy w rodzinie, później w szkole, w grupie młody człowiek opanowuje normy społeczne i wartości właściwe różnym formom aktywności zawodowej, utwierdza się i realizuje swoje zainteresowania społeczne i zawodowe. etap przed grą (od urodzenia do 3 lat), kiedy opanowuje się funkcje percepcji, ruchu, mowy, najprostsze zasady zachowania i oceny moralne, które stają się podstawą dalszego rozwoju i wprowadzenia osoby do pracy; etap zabawy (od 3 do 6-8 lat), kiedy opanowuje się „podstawowe znaczenia” ludzkiej działalności i zaznajomienie się z konkretnymi zawodami (zabawa w lekarza, sprzedawcę, nauczyciela...); etap opanowywania działań edukacyjnych (od 6-8 do 11-12 lat), kiedy intensywnie rozwijają się funkcje samokontroli, introspekcji, umiejętności planowania swoich działań itp.; etap „opcji” optatio – od łacińskiego pragnienie, wybór (od 11-12 do 14-18 lat) – jest to etap przygotowania do życia, do pracy, świadomego i odpowiedzialnego planowania oraz wyboru ścieżki zawodowej; szkolenie zawodowe (od 15-18 do 16-23lat), kiedy zostaną opanowane podstawowe wartości i cechy operacyjne zawodu; etap rozwoju profesjonalizmu (od 16-23 lat do wieku emerytalnego), który charakteryzuje się dalszym wejściem osoby w system relacji międzyludzkich danej społeczności zawodowej i rozwojem wszystkich elementów struktury podmiotu działalność. [/ol] Klimov wyróżnia dwa poziomy rozumienia samostanowienia zawodowego; a) gnostyczny (przebudowa świadomości i samoświadomości osoby samostanowiącej) oraz b) praktyczny (rzeczywista zmiana statusu społecznego człowieka)[16]. Z kolei L. D. Oleinik (1975) zdefiniował etapy: 1. Etap kładzenia podwalin samoświadomości (od urodzenia do 2-3 lat); 2. Etap kształtowania się osobowości i kształtowanie podmiotu świadomości na określonym poziomie (od 3 do 10-12 lat); 3. Etap dalszego rozwoju osobowości na poziomie abstrakcyjnym (od 12 do 18-20 lat); 4. Etap dojrzałej samoświadomości (od 20. roku życia)[22]. I.I. Chesnokova (1977) uważa ontogenezę samoświadomości za proces mentalny rozwijający się w czasie, składający się z trzech coraz bardziej złożonych form: samowiedzy, postawy wartości emocjonalnej, samoregulacji. Poprzez przechodzenie etapów kryzysów i etapów życia jednostki – od roku do 3 lat, od 3 lat do 7 lat, od 7 do 12 lat, od 12 do 14 lat, od 14 lat do 18 lat[30] ] S.L. Rubenstein (1946) uważa, że ​​„rozwój samoświadomości przebiega przez szereg etapów – od naiwnej niewiedzy o sobie, do coraz bardziej pogłębionej wiedzy o sobie, która następnie łączy się z coraz bardziej określoną, a czasem gwałtownie zmienną samoświadomością”. szacunek." Samoświadomość pełni rolę różnicującej cechy typologicznej [25]. E.F. Zeer (1985), analizując proces kształtowania się osobowości profesjonalistów, podkreśla ideę, że „...podmiot w coraz większym stopniu staje się czynnikiem jego rozwoju, zmiany, przekształcenia obiektywnych okoliczności zgodnie z jego cechami osobistymi”. Trzeba zdawać sobie sprawę z samego faktu, że świadomość siebie jako podmiotu aktywności zawodowej oznacza świadomość własnej odpowiedzialności i swojej roli w wyznaczaniu zadań, w formułowaniu celów, w wyborze środków wykonywania działań, w uzyskaniu finalnego produktu. Nie mniej ważna jest świadomość własnej indywidualności w wykonywaniu czynności [13]. Proponujemy model logiczno-metryczny „Koło Życia”, który w sposób graficzny przedstawia etapy i kryzysy kształtowania się świadomego „ja” jednostki. Model pozwala wyraźniej przedstawić etapy i kryzysy samowiedzy. Osoba przechodzi przez pewne kryzysy na ścieżce życia, rozwiązując sytuację, określając kryteria „ścieżki życia” i zdobywając jakościowe oznaki nastawienia do siebie i zrozumienia siebie. I dla każdej osoby są one bardzo indywidualne i niepowtarzalne. Naszym zdaniem etap dzieciństwa – od urodzenia do 21. roku życia – mija jako okres rozwoju emocjonalnego komponentu samoświadomości w rodzinie. Poprzez rozwój emocji do 7. roku życia – kiedy dziecko zaczyna mówić „ja”, poprzez samoocenę „jestem dobry”, „jestem zły”. Od 7 do 14 lat dziecko wykazuje aktywność werbalną. Następuje proces wyrażania siebie poprzez użycie zwrotu „ja”: „Opowiadam Ci o sobie”, „Słyszę Cię”, „Rozumiem Cię, nie rozumiem” itp. Od 14. do 21. roku życia poprzez kreowanie obrazu siebie i afirmację poprzez komunikaty: „Widzę swoje możliwości”, „Widzę swoje perspektywy”. Etap twórczego samopoznania. W tym czasie umiejętności nabyte w dzieciństwie są wykorzystywane w praktyce od 21 do 42 roku życia. Ważne są umiejętności tworzenia przyjaznego tła emocjonalnego w młodej rodzinie w wieku od 21 do 28 lat, gdy dzieci w rodzinie mają sprzyjające warunki, aby nauczyły się deklarować: „jestem dobry”. Kiedy rodzice wykorzystują w praktyce swoje doświadczenia zdobyte w rodzinie od rodziców. Umiejętność mówienia o sobie, uczenie dzieci mówienia o sobie, umiejętność negocjowania z bliskimi i własnymi dziećmi, przyjaciółmi wypełnia życie od 28 do 35 lat. Rodzice uczą się rozmawiać z dziećmi o swoich problemachstosunek do nich. Przekształcenie zainteresowań z dzieciństwa w życie zawodowe objawia się w okresie od 28 do 42 lat. W przypadku mężczyzn proces ten jest bardziej intensywny. Etap mądrości, świadomego podejścia do własnej roli od 42. do 63. roku życia to okres uczenia innych tego, czego nauczyliśmy się w życiu w rodzinie, m.in. we wspólnocie, w zawodzie. To czas świadomości swojej roli w rodzinie – od 42. do 49. roku życia, kiedy to rola zmienia się z mamy i taty na dziadków. Dzieci rozwijają pozycję: „Jestem dobry” lub „Jestem zły”. Następuje transfer dziedzictwa historycznego i kulturowego na rzecz dzieci i społeczności. Czas uświadomić sobie swoją inteligencję społeczną, swoje przyjaźnie od 49 lat 56, podsumowując swoje relacje, swoją zdolność do nawiązywania przyjaźni. Okres, w którym dziadkowie aktywnie rozmawiają ze swoimi wnukami. 50. i 55. rocznica są traktowane jako służba rodzinie, przyjaciołom i współpracownikom. Członkowie rodziny, przyjaciele, współpracownicy mogą opowiadać o jego roli w rodzinie, w przyjaźni i w zawodzie. Czas realizacji ścieżki zawodowej w wieku od 56 do 63 lat to zdolność człowieka do utrzymania zainteresowania wybranym zawodem, radość z pracy w pełnym wymiarze godzin oraz umiejętność zachowania wizerunku osoby pracującej. Osoba pracująca otrzymuje uznanie za swoją pracę od rodziny, przyjaciół i społeczności. Etap planetarnego postrzegania swojej roli rozpoczyna się w wieku 63 lat i trwa do 84 roku życia. To zrozumienie rodzi się wśród tych, którzy nie przeżyli życia na próżno, ale wypełnili je znaczeniem: „jestem w rodzinie”, „jestem z innymi”, „jestem w zawodzie”. Etap świadomości roli osoby w życiu społeczności światowej w okresie od 63 do 70 lat wypełniony jest potrzebą poczucia skuteczności przedstawicieli innych kultur w sprawach wychowania dzieci, od 70 do 77 lat istnieje potrzeba mówienia o rozumieniu problemów świata, o roli public relations, od 77 do 84 istnieje potrzeba przekazywania obrazu siebie w życiu zawodowym - co umownie nazywaliśmy „okresem wspomnień”. Idea przechodzenia przez kryzysy leży u podstaw ścieżki życia na różnych etapach. Każdy okres jest pełen różnych doświadczeń, ale w każdym okresie problem opóźnienia jest wyraźnie widoczny. 1 Etap dzieciństwa od urodzenia do 21 lat: który dzieli się na: czas zabawy – od urodzenia do 6-7 lat, czas nauki – od 7 do 14 lat, czas porodu – od 14 do 21 lat. Umownie określiliśmy czas gry jako „Rodzina – uczucia”. Od członków rodziny, od ich poczucia własnej wartości, albo zaczyna się poczucie własnej wartości dziecka, albo mówimy o problemach z rozwojem emocjonalnym. Czas nauki to „słowo o sobie skierowane do innych”. Spotkanie z przyjacielem i innymi osobami pozwala usłyszeć jeszcze nowe dowody samoafirmacji. Czas rozwoju inteligencji społecznej. Umiejętność nawiązywania przyjaźni, negocjacji, współpracy. Pozytywne jest to, że dziecko ma przyjaciela rodzica i przyjaciela dziecka. Lub dziecko pozostaje samotne. Konwencjonalnie czas pracy określaliśmy jako „obraz siebie w grupie”. To właśnie w grupie licealista widzi i ma szansę zaistnieć. Jak przebiega proces kształtowania samoświadomości ucznia szkoły średniej, jaki jest jego obraz siebie w przyszłości, to jest jego grupa. Po pierwsze, jest to grupa ludzi o podobnych poglądach, pozytywnie nastawionych do siebie i swoich możliwości zawodowych. Po drugie, grupa ta może być negatywnie nastawiona zarówno do siebie, jak i do innych, ponieważ ten młody człowiek nie widzi modelu przyszłości zawodowej, a jego przyjaciele nie wiedzą, jak to widzieć. Etap twórczości od 21 do 42 lat: czas tworzenia rodziny - od 21 do 28 lat, warunkowo nazywany „młodą rodziną - zagraj ponownie”, czas gier w młodej rodzinie. Oznacza to, że to, czego nauczyłeś się w swojej dużej rodzinie, zostaje przeniesione do twojej małej rodziny. Te koncepcje edukacyjne, które chłopiec i dziewczynka otrzymali w swoich rodzinach, są wdrażane w małej rodzinie. I znowu najważniejsze są uczucia, jak w okresie do 7 lat. Uczucia do dziecka determinują nastrój w rodzinie. Istnieje szansa na poprawę sytuacji rozwojowej dziecka poprzez zdrowszy pomysł wychowawczy jednego z rodziców. Czas nawiązywania twórczych kontaktów społecznych to od 28 do 35 lat, umownie określany przez nas jako momenty przekształcenia się wżycie kontaktów społecznych. Jeśli nauczyłeś się przyjaźnić w rodzinie z rodzicami, co oznacza, że ​​nauczyłeś się przyjaźnić w szkole, to te umiejętności pozwolą ci nawiązać przyjaźnie z krewnymi twojej rodziny i przyjaciółmi dzieci. Wdrażaj nabytą inteligencję społeczną w dzieciństwie lub jest w trakcie rozwijania inteligencji społecznej. Czas twórczej świadomości zawodu od 35 do 42 lat jest przez nas warunkowo identyfikowany jako okres sumowania pewnych rezultatów wyboru zawodowego, przyjemności pracy i efektywności życia zawodowego. Niestety, ci, którzy nie do końca świadomie wybrali zawód, często w tym czasie upijają się lub umierają. Etap mądrości, świadomego podejścia do własnej roli od 42 do 63 lat: ten okres, w którym sumują się rezultaty wychowania w rodzinie – od 42 do 49 lat, czas efektów roli społecznej od 49 do 57 lat , czas wyników działalności zawodowej - od 57 do 63 lat. Etap roli człowieka w życiu społeczności światowej: czas przekazania dziedzictwa historycznego i kulturowego społeczności wynosi od 63 do 70 lat, gdy czas przekazania roli społecznej wynosi od 70 do 77 lat, czas przeniesienia statusu pracy wynosi od 77 lat do 84 lat. Etap świadomej postawy wobec życia od 84 do 105 lat: czas świadomości roli rodziny od 84 do 91, czas świadomej postawy wobec społeczeństwa od 91 do 97 lat - czas efektów pracy od 97 do 105 lat. Oczywiste jest, że nie wszyscy nadążają za parametrami metrycznymi. Niektórzy są przed nami, niektórzy są z tyłu. Może to zależeć od sytuacji społeczno-kulturowej. Można to wytłumaczyć specyfiką historycznej ścieżki społeczeństwa. Nasz model logiczno-metryczny jest bliższy społeczności rosyjskiej, drodze życiowej Rosjanina. Logika naszego modelu jest taka, że ​​o samoświadomości decyduje zdolność do odzwierciedlania i wyrażania swojego stosunku do siebie. I ta droga rozwijania samoświadomości poprzez słowo wydaje się logiczna. Wypełnienie następuje poprzez wzbogacenie werbalnego wyrażania siebie. Ustaliliśmy, że w języku rosyjskim wzrost liczby słów z przedrostkiem „sam” następował stopniowo. Zależało to od specyfiki kształtowania się rosyjskiego charakteru i sposobu życia. Społeczny charakter pracy determinował rozwój języka. Społeczność nie zachęcała do wyróżniania jednostki. Zatem według V.I. Dahla „egoizm” oznacza osobę, której osobowość „przeważa wszystko”, która ponad wszystko stawia siebie i swoje korzyści, egoistę i egoistę, nie dbającą o dobro innych, egoistę. „Egoizm jest korzeniem wszelkiego istotnego zła”. Osoba „samolubna” nie była mile widziana. Oprócz „bycia samolubnym” - „szukania wyłącznie własnej korzyści”, „dla własnego dobra i wygody kosztem innych”. „Samkat” - jak, brać na siebie za dużo, wszędzie stawiać siebie na pierwszym miejscu lub mówić we właściwy i nieodpowiedni sposób. „Samit” - „zwrócić się na swoją korzyść, przyciągnąć do siebie, przywłaszczyć sobie”. Rosyjskie słowa: gadanina, oryginalność, samowola, autokrata, tyran, samozadowolenie, samorządność, oszust, duma, samorządność, niezależny, samobójstwo, pewny siebie, obłudny, samouk, samouwielbienie samorządność konsolidowała się stopniowo wraz z pojawieniem się nowych relacji [10]. Biorąc pod uwagę stosunek jednostki do świadomości swojego „ja”, uważamy, że w czasach sowieckich forma zwracania się „jesteśmy narodem sowieckim”, „jesteśmy narodem sowieckim” została celowo narzucona części elity rządzącej, co umożliwiło zdjęcie odpowiedzialności z konkretnej osoby i pomogło stłumić świadomość „ja” jednostki. Obecnie następuje stopniowy powrót do werbalnego adresu „ja”. Stosowanie znanych technik „ja-stwierdzenie”, „ja-przesłanie” pozwala naszym zdaniem wziąć odpowiedzialność za swój stosunek do życia, za swoją perspektywę, uświadamia swoją pozycję, swoje możliwości. Naszym zdaniem w działalności nauczyciela-psychologa wskaźnikiem wysokiego poziomu samoświadomości jest odruchowa umiejętność posługiwania się w mowie techniką „ja-przekazu”. Literatura Aleksiejew V.A. Rozwój samoświadomości na przełomie adolescencji i młodości: streszczenie autorskie. diss... cand. psychol. Nauka. M.: 1985,19 s. Achmetszina E.N. Kształtowanie tożsamości zawodowej wproces szkolenia i przekwalifikowania psychologów. Diss... cand. psychol. Nauka. Kazań, 2003. 224 s. Belobrynnikh O.A. Psychologiczne uwarunkowania i czynniki rozwoju samooceny osobowości na różnych etapach ontogenezy i socjogenezy. Streszczenie autora. diss...cand. psychol. Nauka. Nowosybirsk, 1998. 18 s. Bogdanova O.V. Samoświadomość jako czynnik samostanowienia zawodowego psychologa praktycznego. Streszczenie autora. diss...cand. psychol. Nauka. M.: 2001 19 s. Bobrova E. M. Psychologiczne cechy samowiedzy zawodowej studentów uczelni pedagogicznych: Streszczenie pracy dyplomowej. diss...cand. psychol. Nauka. M.: 1989. 18 s. Vaskovskaya S.V. Psychologiczne cechy kształtowania się samowiedzy zawodowej przyszłego nauczyciela. Streszczenie autora. diss... cand. psychol. Nauka. Kijów, 1987. -18 s. Waczkow I.V. Rozwój samoświadomości nauczycieli i uczniów w interakcjach polisubiektywnych. Streszczenie autora. diss...dok. psychol. Nauka. M.: 2002. -19 s. Wygotski L.S. Psychologia rozwojowa jako zjawisko kulturowe. M.: 1996. [/ol] Grigorovich L. A. Badania eksperymentalne samoświadomości zawodowej nauczycieli placówek wychowania przedszkolnego. M.: Wydawnictwo „Prometeusz” MGPU, 2005. 240 s. [/ol] Dal V.I. Słownik objaśniający żywego języka wielkorosyjskiego. M.: wydawnictwo „TERRA”, 1995. T.4. s. 126-140. [/ol] 11. Dyachenko E.V. Specyfika samoświadomości nauczycieli w procesie profesjonalizacji. Streszczenie autora. diss. Doktorat psychol. Nauka. Jekaterynburg, 2002. - 19 s. Zamorskaya T.V. Psychologiczne i pedagogiczne cechy podnoszenia kompetencji zawodowych psychologów edukacyjnych w warunkach zaawansowanego instytutu szkoleniowego. Diss... cand. psychol. Nauka. – Tambow, 2003. [/ol] Zeer E. F. Kryzysy zawodowego rozwoju osobowości // Czasopismo psychologiczne. - T. 18., nr 6. - s. 35-44. Kaliteevskaya E. R. Nadzór. O samoświadomości zawodowej psychoterapeuty. //Gestalt-96. - M.: 1997. – Katashev V. G. Podstawy pedagogiczne kształtowania samoświadomości zawodowej uczniów: Streszczenie. diss...dok. pe. Nauka. Kazań, 1996. - 35 s. Klimov E. A. Hipoteza „wiechy” i rozwój zawodu psychologa. //Biuletyn Moskiewskiego Uniwersytetu Państwowego, seria psychologiczna, nr 3. 1992. s. 3-13. Kon I.S. Odkrycie „ja” // Politizdat, M.: 1978. – 367 s. Kremer E.Z., Stepanov S.Yu. Refleksyjne i twórcze podejście do problemu kształtowania samoświadomości zawodowej psychologa praktycznego. M.: 2005. Matveeva L.G. Kształtowanie tożsamości zawodowej psychologów klinicznych. Streszczenie autora. diss... cand. psychol. Nauka. Czelabińsk, 1999. -23 s. Mironova T.L. Samoświadomość profesjonalisty. Ułan-Ude, BSU. 1999. -199 s. Obukhova N.G. Trening samoświadomości jako sposób kształtowania postaw humanistycznych nauczyciela. Nowogród. 1992. Oleynik L.D. Indywidualna samoświadomość i sposoby jej kształtowania. Streszczenie autora. dis. Doktorat filozof. Nauka. M.: 1975. -18 s. Popov S. A. Psychologiczne cechy kształtowania się samoświadomości zawodowej podmiotu pracy na etapie uniwersyteckiego szkolenia specjalisty. Diss... cand. psychol. Nauka. M.: 2002. - 203 s. Pryazhnikova E. Yu. Psychologiczne podstawy rozwoju samoświadomości zawodowej wśród profesjonalnego konsultanta. Diss...doktor. psychol. Nauka. Twer, 2001. - 407 s. Rubinshtein S.L. Myślący. Język. Mowa // Zagadnienia językoznawstwa. 1957, nr 2. Savrasov V.P. Cechy rozwoju samoświadomości zawodowej młodego nauczyciela: Streszczenie pracy dyplomowej. diss.. cand. psychol. Nauka. L.: 1986. -17 s. Sikorskaya T.V. Możliwości rozwoju profesjonalizmu psychologów praktycznych z wykorzystaniem logoanalizy. M.: 2005. 120 s. Serikow T.N. Chamata P.R. O genezie indywidualnej samoświadomości. //Problemy świadomości. M.: 1966. Chesnokova I.I. Problem samoświadomości w psychologii. M.: Nauka, 1977. 144 s. Schwarzkop S.G. Kształtowanie samoświadomości zawodowej psychologów pedagogiki praktycznej w procesie profesjonalizacji. Dis…. Doktorat psychol. Nauka. M.: 2004. - 177 s. Schneider L.B. Tożsamość zawodowa: