Maleychuk Giennadij Iwanowicz Odwoływanie się do pojęcia „zdrowia psychicznego” jest ważne i istotne z tego powodu, że stanowi ono pojęcie centralne we współczesnej działalności psychologa praktycznego. Model zdrowia psychicznego, który wykorzystuje w swojej pracy, jest bezpośrednim „narzędziem” oceny stanu osoby, która zwróciła się do niego o pomoc, a to, jak profesjonalista postrzega ten model, w dużej mierze determinuje treść i strategię pomocy psychologicznej mu zapewnione. Pojęcie zdrowia psychicznego, definiowane w ramach istniejących modeli medycznych i patopsychologicznych, stanowiące środek myślenia we współczesnych teoretycznych i stosowanych aspektach psychologii i psychiatrii, nie odpowiada dziś już trendom humanizacji charakterystycznym dla rozwoju współczesnego społeczeństwa, jak również wymagania praktyki psychologicznej. W związku z tym istotne jest opracowanie zjawiska „zdrowia psychicznego” w ramach modelu psychologicznego, określenie warunków jego powstawania, podkreślenie struktury i kryteriów jego diagnozy w publikacjach z ostatnich lat na temat psychologii jest coraz bardziej uporczywym wezwaniem do wzmocnienia pojęcia „zdrowia psychicznego” w kierunku komponentu psychologicznego [ 3;4;8;10;11]. Wielu autorów podejmuje próbę wprowadzenia nowych koncepcji - zdrowia psychicznego (Slobodchikov V.I., Shuvalov A.V., Dubrovina I.V. itp.), Zdrowia osobistego (B.S. Bratus). I to nie jest przypadek. Pojęcie „zdrowia psychicznego” i pojęcie „normalnego zdrowia psychicznego”, często używane jako synonim, stosowane w modelu medycznym, koncentruje się na zewnętrznym poziomie przejawów zdrowia psychicznego, związanym z brakiem objawów zakłócających funkcjonowanie organizmu. przystosowania człowieka do społeczeństwa i nie uwzględnia poziomu wewnętrznego – świata subiektywnych przeżyć jednostki. Jednak w przypadku psychologicznego modelu zdrowia tradycyjnie stosowana koncepcja normy nie ma zastosowania, ponieważ nie uwzględnia najważniejszej cechy osobowości - dynamiki, która pozwala osobie nie tylko przystosować się do społeczeństwa, ale także rozwijać się . Alternatywą dla normy w przypadku psychologicznego modelu zdrowia nie jest choroba, ale brak możliwości rozwoju, niemożność realizacji zadań życiowych. W tym względzie stwierdzenie B.S. jest całkiem logiczne. Bratusya, że ​​dla coraz większej liczby osób typowa staje się diagnoza „zdrowy psychicznie, ale osobiście chory” [4] Mówiąc o zjawisku zdrowia psychicznego, będziemy je rozpatrywać na dwóch poziomach manifestacji: zewnętrznym, rozpatrywając to zjawisko od strony punktu widzenia obserwatora (lekarza, psychologa) i wewnętrznego, czyli subiektywnego, z punktu widzenia samego człowieka, doświadczającego siebie jako zdrowego lub niezdrowego. Zewnętrzny poziom przejawów zdrowia psychicznego jest reprezentowany przez brak przejawów choroby - objawów, zespołów, które stanowią kliniczny obraz zdrowia. Poziom wewnętrzny ukazany jest w postaci zespołu doświadczeń człowieka, składających się na jego wewnętrzny obraz zdrowia (IPH). W zależności od tego, który poziom stanie się wiodący w definiowaniu zdrowia, wyłoniły się dwa główne podejścia do rozumienia problemu zdrowia psychicznego: 1) rozumienie zdrowia „przez chorobę” (patocentryczny model zdrowia); 2) rozumienie zdrowia „przez zdrowie” (model sanocentryczny) . W pierwszym ujęciu zdrowie człowieka w ogóle (a w szczególności zdrowie psychiczne) określa brak objawów i zespołów chorobowych, dolegliwości i dolegliwości bólowych oraz obiektywne zaburzenia w funkcjonowaniu różnych układów organizmu. Jednocześnie uwagę badaczy zwraca się przede wszystkim na opis i badanie przejawów choroby i złego stanu zdrowia w psychice pacjentów. W ramach drugiego podejścia zdrowie zyskuje bardziej „pozytywny status”. Zaczyna się to określać, biorąc pod uwagę dostępność indywidualnych zasobów i możliwości danej osoby, jej zdolność do rozwoju, samorealizacji i samodoskonalenia. Uwaga naukowców skupia się na przejawach psychiki ludzi zdrowych,ludzie kreatywni (badane są na przykład „wewnętrzny obraz zdrowia”, zdolność do samorealizacji itp.). Wielu naukowców odwołując się do pojęcia „zdrowia psychicznego” rozumie je albo w ramach zarysowanego powyżej pierwszego, albo drugiego podejścia, posługując się tym samym terminem „zdrowie psychiczne”. Ale jednocześnie temu terminowi nadaje się różne znaczenia. Powoduje to zamieszanie terminologiczne i prowadzi do nieporozumień pomiędzy specjalistami. Odwoływanie się do psychologicznego modelu zdrowia psychicznego jest efektem holistycznego podejścia do jednostki. Podejście to polega na badaniu osobowości jako całości. Obecnie przy określaniu zdrowia psychicznego wielu badaczy stosuje podejście holistyczne (Boiko O.V. Melnik Yu.I. Grishanova Z.I., Levchenko E.V. itp.) wraz z tradycyjnie identyfikowanymi obiektywnymi kryteriami (adaptacja, przystosowanie do środowiska, brak choroby i bolesne stany i objawy itp.) identyfikuje się szereg subiektywnych kryteriów (dobrostan i komfort psychiczny, samoakceptacja itp.). Pozytywne podejście do definicji zdrowia psychicznego prowadzi do zdefiniowania takich kryteriów, które charakteryzują je bardziej jako proces niż stan, gdzie pojawiają się takie pojęcia jak „samorealizacja”, „samorealizacja”, „autentyczność”, „tożsamość” wpaść w centrum uwagi „pełnego funkcjonowania człowieka”. Pojęcia te są stosowane w podejściu egzystencjalno-humanistycznym w psychologii. W Rosji rozwój koncepcji zdrowia psychicznego w ramach modelu psychologicznego odbywa się w pracach I.V. Dubrovina, B.S. Bratusya, V.I. Slobodchikova, A.V. Shuvalov, O.V. Khukhlaeva i inni Wymienieni autorzy po pierwsze mówią o holistycznym podejściu do badania człowieka, a po drugie nie ograniczają się do wyobrażeń o osobie jedynie jako o psychice. wymiar, ale podkreśla potrzebę podkreślenia wymiaru „osobistego”, „duchowego” jako wymiaru szczególnego. Na przykład I.V. Dubrovina mówi o zdrowiu psychicznym jako koncepcji charakteryzującej osobowość jako całość i odzwierciedlającej najwyższe przejawy ducha ludzkiego, B.S. Bratus oferuje podejście poziom po poziomie do definiowania zdrowia psychicznego. Podzielamy poglądy B.S. Mówię o wielopoziomowym charakterze zdrowia psychicznego. Uważał, że najwyższym poziomem w strukturze zdrowia psychicznego jest poziom zdrowia personalno-semantycznego, który reguluje niższe, podrzędne poziomy – indywidualny psychologiczny i psychofizjologiczny [5]. Każdy ze zidentyfikowanych poziomów będzie charakteryzował się odmiennymi przejawami, odmiennymi mechanizmami adaptacji i regulacji osobowości w jej relacjach ze światem. W konsekwencji, z diagnostycznego punktu widzenia, o zdrowiu psychicznym i złym stanie zdrowia można mówić na każdym z wyodrębnionych poziomów. Wydaje nam się zatem, że adekwatny jest punkt widzenia, który z jednej strony uznaje zdrowie psychiczne za zjawisko integralne, z drugiej zaś identyfikuje pewne poziomy tej integralności. Zdrowie psychiczne nie jest postrzegane jako jednorodna całość, ale jako całościowa, systemowo-strukturalna całość, posiadająca złożoną strukturę poziom po poziomie. Do niedawna w obszarze badań naukowych znajdowały się tylko dwa poziomy systemu „ludzkiego”. : cielesny (fizjologiczny) i psychiczny (indywidualno-psychologiczny). Według tych poziomów wyróżniono dwa modele zdrowia (a co za tym idzie złego stanu zdrowia) – biomedyczny i patopsychologiczny. W kontekście modelu biomedycznego zdrowie i choroba sytuują się na przeciwległych biegunach jednowymiarowego kontinuum. Kryteriami zdrowia i choroby są obiektywne parametry biologiczne i fizjologiczne, charakteryzujące stan funkcjonalny organizmu, dlatego za zdrową uważa się osobę, która nie ma obiektywnych cech choroby. Definicja zdrowia w tym podejściu opiera się na czymś przeciwnym: „zdrowie to brak choroby”.kontekście aktywności umysłowej i jej zaburzeń. Podstawą normalnej (niezakłóconej) aktywności umysłowej jest prawidłowe funkcjonowanie wyższych partii ośrodkowego układu nerwowego, a przede wszystkim mózgu. Głównym kryterium zdrowia jest normalne przystosowanie jednostki do wymagań narzuconych jej przez określone społeczeństwo historyczne. Historycznie rzecz biorąc, większą uwagę zwracano na kwestie fizyczne i psychiczne, a dopiero w 60. humaniści zaczęli mówić o zdrowiu osobistym. Zgodnie z paradygmatem humanistycznym pojawiły się poglądy na potrzebę podkreślenia wymiaru „osobistego”, „duchowego” jako szczególnego wymiaru (K. Rogers, V. Frankl, J. Bugental, I.V. Dubrovina, B.S. Bratus, V.I. Slobodchikov, A.V. Szuwałow). W ramach tego podejścia mówi się, że należy uwzględniać obok rzeczywistości zewnętrznej wraz z jej wymaganiami także rzeczywistość wewnętrzną, subiektywną, uwarunkowaną istnieniem wewnętrznego świata jednostki, świata jej Ja. Wspomniani autorzy definiują zdrowie psychiczne przez pryzmat jednostki w aspekcie aktywności i rozwoju osobistego. Przy takim podejściu do definiowania zdrowia psychicznego nacisk położony jest na jakość relacji jednostki ze swoim światem wewnętrznym, co odpowiada poziomowi personalno-semantycznemu w modelu B.S. Bratusa. W związku z tym koncepcja adaptacji stosowana w modelu medycznym i patopsychologicznym nie może być taka na poziomie personalno-semantycznym. W związku z tym należy mówić o adaptacji szczególnego rodzaju, jako o umiejętności korespondowania nie tylko ze światem zjawisk, rzeczy, przedmiotów, reguł, ale także z własnym subiektywnym światem. Wysoki stopień przystosowania jednostki do norm i reguł społecznych często prowadzi do porzucenia potrzeb własnej natury, samego siebie i rodzi takie zjawiska jak konformizm, automatyzm i w ogóle prowadzi do śmierci psychicznej. Można zatem mówić o dwóch poziomach funkcjonowania adaptacyjnego: zewnętrznym (zgodność z wymaganiami i regułami społeczeństwa) i wewnętrznym (zgodność z naturą samego siebie). W związku z tym trzeba mówić nie tylko o zewnętrznych kryteriach zdrowia psychicznego, tj. kryteria z punktu widzenia obserwatora, rozpatrywane w ramach modelu medycznego i patopsychologicznego i objawiające się przystosowaniem do wymagań świata zewnętrznego. Współcześnie zdrowie psychiczne należy rozpatrywać w ramach modelu psychologicznego z pozycji samego człowieka, normy subiektywnej, przejawiającej się w doświadczeniu siebie jako zdrowego czy też Wewnętrznego Obrazu Zdrowia (IPH). Wielu badaczy, jak zauważono powyżej, biorąc pod uwagę specyfikę człowieka, proponuje rozpatrywanie procesu adaptacji na dwóch poziomach – zewnętrznym i wewnętrznym. Dwa poziomy adaptacji: Zewnętrzny Wewnętrzny (normy, zasady, wymagania społeczeństwa) (potrzeby własne). K.G. jako jeden z pierwszych mówił o dwóch poziomach adaptacji – zewnętrznym i wewnętrznym – w psychologii. Junga i E. Fromma. Zatem K.G. Jung uważał, że człowiek powinien umieć przystosować się do dwóch różnych aspektów życia – najpierw do jego zewnętrznej strony (zawód, rodzina, społeczeństwo), a następnie do wewnętrznej – potrzeb swojej natury. Ignorowanie obu, jego zdaniem, może prowadzić do nerwicy [14]. Podobny punkt widzenia wyraża E. Fromm. Jego zdaniem człowiek normalny w sensie dobrej adaptacji społecznej jest często mniej zdrowy w sensie wartości ludzkich niż neurotyk, gdyż często taką zdolność adaptacji osiąga się poprzez wyrzeczenie się swojej osobowości [12]. Adaptacji nie można uważać za formację statyczną. Charakteryzuje się ruchem, podobnie jak życie w ogóle. Warunkiem koniecznym adaptacji, a co za tym idzie zdrowia psychicznego, na poziomie zewnętrznym jest prawidłowy rozwój psychiczny, na poziomie wewnętrznym – rozwój osobowości, indywidualności i podmiotowości. Uwarunkowania zdrowia psychicznego: Prawidłowy rozwój psychiczny Rozwój osobisty Uważamy, że te dwa pojęcia – rozwój osobisty i rozwój psychiczny nie są ze sobą tożsame, choć często używane są jako synonimy i nie są rozdzielane. Jak zauważył L. I. Bozovic, koncepcjaosobowość, mimo że jest stale używana, nie jest dostatecznie ujawniona i często okazuje się być synonimem albo samoświadomości, albo postawy, albo w ogóle psychiki [2]. ” i „psychika jednostki”, proces rozwoju osobowości jest z reguły zastępowany procesem rozwoju umysłowego. Istniejące periodyzacje rozwoju umysłowego na różnych jego etapach prezentują nowe formacje zarówno rozwoju umysłowego (refleksja, plan wewnętrzny). działania, woli itp.) i rozwoju osobistego (samoświadomość, cele i perspektywy życiowe, światopogląd itp.) i psychiki, wierzymy, za A.V. Pietrowskim, że psychika jako forma odzwierciedlenia obiektywnej rzeczywistości przez podmiot „... stanowi niezbędny aspekt istnienia jednostki” [10, s. 41], a rozwój osobisty „...wpisuje się w ogólny rozwój umysłowy” [7]. Proces rozwoju umysłowego naszym zdaniem jest najważniejszym aspektem rozwoju osobowości człowieka, wpisującym się w system stosunków społecznych, ale rozwój osobowości nie wyczerpuje się na tym; rozwoju osobistego nie można sprowadzić jedynie do rozwoju psychiki. W związku z tym nie zawsze można mówić o zbieżności parametrów rozwoju osobistego i psychicznego. Takie sformułowanie pytania wiąże się z odrębnym podkreśleniem zarówno kryteriów normy rozwoju psychicznego, jak i osobistego. Jeśli przez rozwój umysłowy rozumiemy naturalny proces rozwoju wyższych funkcji psychicznych jako socjalizację, w wyniku której następuje normalne przystosowanie się do społeczeństwa, to przez rozwój osobisty rozumiemy proces rozwoju indywidualności (indywidualizację), którego wynikiem jest adekwatny przystosowanie się do samego siebie Socjalizacja rozumiana jest jako proces asymilacji i aktywnego odtwarzania przez jednostkę doświadczenia społecznego, realizowany w komunikacji i działaniu [11]. Indywidualizacja to proces poszukiwania przez osobę duchowej harmonii, integracji, integralności i znaczenia. W procesie indywidualizacji człowiek sam tworzy własne cechy, realizuje swoją wyjątkowość jako wartość i nie pozwala innym jej niszczyć [1]. Indywidualizacja jest definiowana jako proces kształtowania się niepowtarzalnego i niepowtarzalnego „ja”, nabywania przez jednostkę coraz większej niezależności i autonomii. Te dwa procesy – socjalizacja i indywidualizacja – rozpoczynają się od urodzenia i zwykle równoważą się i uzupełniają ze względu na różne wektory kierunku. Socjalizacja to „ruch w stronę MY”, indywidualizacja to „ruch w stronę Ja”. Dominujący rozwój jednego z nich prowadzi do osłabienia drugiego. Skrajnymi wariantami takiego rozwoju może być np. konformizm (nadmierna socjalizacja) i negatywizm (nadmierna indywidualizacja). Co może pełnić rolę wskaźników i kryteriów zidentyfikowanych poziomów rozwoju? Jeśli mówimy o normie rozwoju umysłowego, nie ma tu żadnych specjalnych problemów. Kwestia kryteriów normy rozwoju umysłowego została w pełni rozważona zarówno w psychologii krajowej, jak i zagranicznej. Istnieją periodyzacje rozwoju umysłowego, których treść obejmuje opis normy tego rozwoju na każdym etapie wieku (L.S. Wygotski, D.B. Elkonin, E. Erikson itp.). Znacznie więcej trudności pojawia się przy ustalaniu kryteriów normy rozwoju osobistego, gdyż samo pojęcie „osobowości” zakłada cechy indywidualności i niepowtarzalności, które często nie mieszczą się w ramach istniejących norm. Połączenie takich terminów jak „osobowość” lub „indywidualność” oraz „norma” i „średnia” jest połączeniem dwóch terminów, które w istocie są ze sobą całkowicie niezgodne. Słowo „osobowość” szczególnie podkreśla indywidualność i jest przeciwieństwem schemat, norma, przeciętność W tym przypadku należy sięgnąć do kryteriów, które mogłyby charakteryzować zdrowie psychiczne z perspektywy samego człowieka. Jedną z takich koncepcji jest koncepcja własnej tożsamości, która u każdego człowieka pojawia się w życiu człowieka formę pytania do samego siebie: „Kim jestem?” i opisujący swój świat wewnętrzny, do którego odwołuje się koncepcja tożsamości własnejkoncepcje, które traktują rzeczywistość mentalną jako całościową, dynamiczną formację. Przez samotożsamość rozumiemy proces doświadczania przez osobę swojej Jaźni jako przynależnej do niej. Samotożsamość działa jako jeden z przejawów treści rzeczywistości mentalnej, umożliwia uwypuklenie własnego Ja, jego nietożsamości z Innym. Samotożsamość to ciągły, zmienny przepływ doświadczeń danej osoby na temat jej tożsamości. Jest to formacja dynamiczna, holistyczna, która zazwyczaj podlega procesowi ciągłego udoskonalania, konstruowania obrazu siebie, wpisanego w kontekst środowiska zewnętrznego – świata i innych ludzi i stanowi systemową jedność proceduralną. Jego funkcją jest proces doprecyzowywania, korygowania i autokonstruowania obrazu siebie, innych ludzi i świata jako całości. Efektem tego procesu jest zdefiniowany na dany moment obraz siebie, wbudowany w koncepcję Innego i koncepcję Życia, które są elementami strukturalnymi systemu „samotożsamości”. W związku z tym tożsamość własną jako dynamiczną właściwość osobowości można rozpatrywać jako strukturę i funkcję, jako proces i jako wynik. Strukturalność i integralność, dynamizm i statyczność - to dialektyczne właściwości tożsamości. Dopiero jednoczesne występowanie tych sprzecznych właściwości pozwala mówić o istnieniu prawdziwej tożsamości własnej. Tym samym rozwój umysłowy można traktować zarówno jako proces, jak i rezultat. Jako proces – rozwój wyższych funkcji psychicznych. Kryterium proceduralnym jest socjalizacja. Socjalizacja to ruch w kierunku MY (jestem taki jak inni, jestem dla innych). Rezultatem jest adaptacja do społeczeństwa. Kryterium decydującym jest poziom zdolności adaptacyjnych. Rozwój osobisty można również uważać zarówno za proces, jak i wynik. Jako proces – rozwój podmiotowości. Kryterium proceduralnym jest indywidualizacja. Indywidualizacja to ruch w kierunku Jaźni (Ja jako Jaźń, Jaźń dla Jaźni). Efektem jest przystosowanie się do Ja. Kryterium determinującym jest poziom tożsamości własnej. W związku z powyższym proponujemy następujący psychologiczny model zdrowia psychicznego. Zdrowie psychiczne Poziom przedmiotowy Poziom subiektywny Adaptacja Dopasowanie do społeczeństwa do Jaźni Rozwój psychiczny jako rozwój osobisty jako socjalizacja (warunek) Indywidualizacja (warunek) Poziom rozwoju adaptacji Poziom rozwoju przystosowania do społeczeństwa do Ja (kryteria) (kryteria) Jaźń tożsamość Specyfika tego modelu polega na tym, że nie przeciwstawia się w nim obiektywnego i subiektywnego poziomu zdrowia psychicznego, lecz zjawisko to rozpatrywane jest kompleksowo, w jedności jego zewnętrznych i wewnętrznych przejawów. Samotożsamość proponuje się jako kryterium integralne jako ciągły, zmienny przepływ doświadczeń jednostki na temat jej tożsamości. Lista wykorzystanych źródeł1. Abramova G.S., Yudchits Yu.A. Psychologia w medycynie: Podręcznik - M.: LPA "Zakład -M", 1998. - 272 s.2. Bożowicz L.I. Osobowość i jej kształtowanie się w dzieciństwie._M.: Edukacja, 1968.-463 s. C 131,3. Bojko O.V. Ochrona zdrowia psychicznego: badanie. wieś dla uczniów wyższy uch. menedżer – M.: Akademia, 2004 4. Bratus B.S. Doświadczenia w uzasadnianiu psychologii humanitarnej // Zagadnienia psychologii. 1990. nr 65. Bratus B.S. Anomalie osobowości. M.: Mysl, 1988.- s. 67-74. 6. Bugental J. Nauka o byciu żywym. Dialogi terapeuty z pacjentem w terapii humanistycznej. M.: Niezależna firma „Klasa”” 1998, 324 s.7. Dawidow V.V. Problemy rozwoju uczenia się. -M.: Pedagogika, 1986, 239 s. 8. Praktyczna psychologia wychowawcza. / wyd. I.V. Dubrowina. M.: „Kula”, 1998.9. Psychologia rozwijającej się osobowości. Pod redakcją A.V.Petrovsky._M.: Pedagogy, 1987, 240 s.10. Slobodchikov V.I., Shuvalov A.V. Antropologiczne podejście do rozwiązania problemu zdrowia psychicznego dzieci.//Zagadnienia Psychologii – 2001, nr 4.11. Słownik psychologa praktycznego / Comp. S.Yu. Golovin – Mińsk: Żniwa, 1997. 800 s. 12. Fromm E. Ucieczka od wolności. M.: „Postęp”. – 1990, 229 s.13..